بررسی و شناسایی ویژگی های منفی برخی از آثار کهن و مشهور دانش فرقه شناسی موضوع این نوشتار است. نویسنده به منظور آسیب شناسی و معرفی کاستی های گزارش این آثار درباره شیعه و فرقه های شیعی، به معرفی اجمالی هر یک از آن ها پرداخته، جهت گیری های خاص صاحبان آن ها را درباره شیعه و تشیّع روشن می سازد. اختلاف ارباب ملل و نحل در اسامی و القاب فرقه های شیعی و شمارش افراطی آن ها از دسته بندی شیعیان و عوامل اصلی این اختلافات از جمله کاستی ها و مباحث مهمی است که مورد اهتمام نویسنده واقع شده.
پیام اصلی نویسنده بر این نکته استوار است که پژوهش در تاریخ و اندیشه های شیعه و گروه های شیعی با تکیه صرف بر این آثار، نه تنها پژوهشی ناقص و غیرقابل پذیرش است، بلکه موجب سردرگمی بیشتر خوانندگان خواهد شد.
مقدمه
حجم بیشتر گزارش ها و تحلیل های معاصران در پژوهش های فرقه شناسی و نیز شیعه پژوهی متّکی به آثار ویژه ای از ارباب ملل و نحل است که در گذشته، در موضوع این علم نگاشته شده و دست رسی بدان ها نیز آسان است. از این رو، شایسته است پیش از بررسی هر یک از موضوعات مربوط به تاریخ و اندیشه های فرق، ویژگی های مهم ترین منابع و مصادر آن را که گویا به هر دلیلی جای خود را باز کرده اند روشن کنیم. نکته قابل ذکری که اهمیت این پردازش را بایسته تر می نماید این است که گزارش های تاریخی هر یک از این آثار عموما بر پیش فرض های خاص نویسندگان آن ها استوارند. از همه مهم تر، نگاه ویژه مشهورترین آن ها به شیعه و فرقه های شیعی است که چاره ای جز فهم روشن تر آن ها نیست. این مقاله به بررسی آثار کهن دانش فرقه شناسی پرداخته، ضمن اشاره به برخی از ویژگی های این آثار، به تبیین گزارش ها و جهت گیری های خاص آنان درباره شیعه و فرقه های شیعی می پردازد. چگونگی و چرایی شمارش افراطی هر یک از صاحبان این آثار در گزارش های خود از شیعه و فرقه های شیعی نیز از مهم ترین ویژگی هایی است که این پژوهش آن را به عنوان آسیب شناسی این آثار مورد ملاحظه قرار داده است. قابل ذکر آنکه هر پژوهشگری قصد پژوهش های فرقه شناسی عمیق تر و گسترده تر از هر یک از فرق یا مجموعه آن ها را دارد، از مطالعه و بررسی اقسام پژوهش های ذیل، که دست رسی بدان ها میسّر است، ناگزیر می باشد.
مهم ترین آثار دانش فرقه شناسی
1. آن دسته از منابعی که توسط صاحبان اصلی فرق در قالب های گوناگون به شرح و تبیین و دفاع اندیشه های کلامی خویش پرداخته اند. مجموعه چنین آثاری در هر یک از فرق، اعم از قدیمی و معاصر، ممکن است حاوی دیدگاه های متفاوت و احیانا متضاد باشد، اما در بررسی و تحقیق بی طرفانه از اهمیت بسیار برخوردارند.
2. منابع و آثاری که رسالت اصلی خود را گزارش دیدگاه های فرق قرار نداده اند، بلکه هدف اولیه آن ها شناسایی تاریخ و فرهنگ و تفکر اسلامی یا علوم دیگر و رجال مهم مذهبی، سیاسی بوده، اما بخشی از آن را به شناسایی فرقه ها و مکاتب فکری اسلامی اختصاص داده اند.
3. آن دسته از آثاری که رسالت اصلی و مستقیم خود را شناساندن فرقه های اسلامی قرار داده اند. این قسم از آثار را، که عمدتا به عنوان مراجع و مصادر و حتی منابع مادر، در دانش فرقه شناسی در نظر گرفته شده و مورد بررسی این مقاله نیز قرار گرفته اند، می توان از جهات شکلی و محتوایی و نوع نگاه آن ها به فرقه های رقیب دسته بندی کرد. تحقیق و بررسی فرهنگ عمومی و ویژگی های عصر مؤلّفان این آثار و باورهای دینی و مذهبی به علاوه مآخذ کتب آنان، کاری بایسته و لازمه استفاده دقیق تر از آن هاست، اما در این مقال مختصر نمی گنجد. در اینجا، به ترتیب قدمت تاریخی، به مهم ترین آن ها اشاره و به اجمال چگونگی گزارش و دیدگاه خاص آن ها درباره شیعه و فرقه های شیعی تبیین می گردد.
1. الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، نوشته ابوحاتم رازی (م 322 ق)، تحقیق عبداللّه سلّوم سامرائی
زندگی نامه شخصی مؤلّف به روشنی گزارش نشده، اما همگان در این نکته اتفاق نظر دارند که وی از متفکران و داعیان بزرگ مذهب اسماعیلی در مناطق وسیعی از ایران بود و حتی سرپرستی دیگر داعیان را نیز به عهده داشت.(1)
بخش سوم این کتاب، که با هدف شناسایی مهم ترین فرق اسلامی، به ویژه ریشه شناسی القاب آن ها نگاشته شده، از ارزشمندترین آثاری است که نه تنها در تحقیقات فرقه ای به کار می آید، بلکه تحقیق درست در فرقه های اسلامی جز با شناخت و بهره گیری از چنین کتابی سامان نمی گیرد.(2)
اما یک نکته را نباید فراموش کرد که نویسنده این اثر از مبلّغان و فحول کیش اسماعیلیان بوده است. از این رو با وجود شهرت این اثر به بی طرفی، نتوانسته است از موضع گیری ها و گزارش های جهتدار و گاهی همراه با جدل های کلامی درباره فرقه هایی همچون مرجئه، اهل سنّت، قدریه و معتزله و نیز برخی از جریان های شیعه امامی بی بهره باشد.(3) درست است که در عصر وی (عصر غیبت صغرا) هنوز عنوان «شیعه اثنی عشریه» اصطلاحی جاافتاده و چندان مشهور نبوده، اما کم رنگ نمودن و عدم اشاره به حضور و تفکر آن ها به عنوان یکی از جریان های اصیل شیعی، توسط جهان دیده ای همچون وی بسیار قابل تأمّل است، به ویژه اینکه ابوالحسن اشعری، که معاصر وی بوده، «قطعیه» (و یا «اثنی عشریه») و به تعبیر وی، کسانی را که قایل به نص برای امامان دوازده گانه بوده اند، جمهور شیعه می داند.(4)
2. فرق الشیعة، ابو محمد حسین بن موسی نوبختی (م 300 تا 310 ق)
این کتاب یکی از منابع اصلی شناخت فرقه های شیعی در زمان حیات امامان شیعه به حساب آمده است. ملل و نحل نگاران بعدی در بیان تعداد فرقه های شیعی از او فراتر نرفته اند، بلکه کمتر از او نیز شمارش کرده اند. محور انشعاب فرق شیعی در این اثر، موضوع امامت و رهبری و اختلاف دیدگاه های گروه های شیعی در مصادیق و شرایط امامت است. درست است که وی یکی از متکلّمان بزرگ شیعه امامیه به حساب آمده و محور افتراق و انشعاب گروه های شیعه را بر اساس انشعاب از امامت امامان دوازده گانه شیعی قرار داده، اما بی طرفی او در بیان اختلافات شیعه کاملاً مشهود است. برای نمونه، با اینکه وی اصل و اساس شیعه را از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته است،(5) اولین گروه از شیعه را، که به ناسزا گویی به خلفا پرداخت و گزافه گویی را پیشه خود کرد، «سبائیه» به رهبری عبدالله بن سبأ می داند و از گروهی از اهل علم نقل می کند که اولین کسی که امامت علی علیه السلام را واجب دانست «سبائیه» بودند.(6) این سخن وی موجب سوء استفاده مخالفان شیعه واقع شده است. این متکلّم بزرگ شیعی، که خود دارای آثاری همانند الرّدّ علی الغلاة و کتاب الرّدّ علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة و نیز الرّدّ علی الواقفه است،(7) به طور گسترده ای انشعابات و انحرافات فرقه های شیعی علوی، عبّاسی، غالی، کیسانی، واقفی و قطعی را پس از رحلت هر یک از امامان شیعه گزارش می کند. اگرچه در داوری خود درباره فرقه های غالی تشیّع زیدی مواضع تندی داشته، آن ها را دروغگو و فریب کار می داند،(8) نویسنده خط سیر جدایی های فرقه ای و انشعابات آن را بر محوریت دوازده امام دانسته و در یک دسته بندی کلی، شیعیان را به «علوی» و «عبّاسی» تقسیم می کند.(9)
3. المقالات والفرق (فرق الشیعة)، سعد بن عبدالله بن خلف الاشعری القمّی (م 299 یا 301 ق)، تصحیح و تقدیم و تعلیق محمّد جواد مشکور
اثر مزبور چندان تفاوت ماهوی و شکلی قابل توجهی با فرق الشیعة نوبختی ندارد و حتی برخی به خاطر تشابه گسترده و فراوان آن با فرق الشیعة، آن را با این کتاب یکی تلقّی کرده اند.(10) البته مصحّح این اثر در مقدّمه خود، ضمن برشمردن اختلافات این دو کتاب، نتیجه گرفته است که این دو کتاب از یکدیگر مستقل می باشند.
نویسنده، که گویا گرایش حدیثی او بر گرایش کلامی اش غالب است،(11) همانند نوبختی، به فرقه های انشعابی شیعیان پس از درگذشت هر یک از امامان شیعه پرداخته و این خط سیر را تا رحلت امام حسن عسکری علیه السلام ادامه داده و به بیش از یکصد فرقه و دسته به محور امامت، توحید، سیره و احکام اشاره می کند.(12) از جمله ویژگی های خاص این کتاب نسبت به کتاب نوبختی، علاوه بر جهت گیری مذهبی و کلامی بیشتر وی علیه شیعیان غیر اثنی عشری، این است که تأویل های غالیان را در آیات قرآنی به طور گسترده تری گزارش کرده و موضع ائمّه اطهار علیهم السلام را نسبت به غالیان یادآوری نموده است.
