چکيده
تقویت دو حوزه «دفاعی» و «امنيتی» از عناصر مهم برای توانمندی کشورها محسوب می‌شوند. عوامل گوناگونی در تداوم و پایداری امنیت و تقویت روحیه دفاعی در مردم نقش دارند. تثبیت باورها و آموزه‌های دین، از عناصر مهم استحکام روحیه دفاعی در مردم و به تبع آن، در تثبیت امنیت نقش مهمی دارند. در این زمینه «اندیشه مهدویت»، به عنوان یکی از آموزه‌های اساسی دین اسلام در امنیت افزایی و دفاع از نظام اسلامی، دارای کارکرد است. کارکرد اجتماعی باور به مهدویت در حوزه دفاع و امنیت را می‌توان در حوزه‌هایی چون نظم اجتماعی، انسجام و همبستگی اجتماعی، استحکام روابط اجتماعی، تقویت قدرت اجتماعی، مورد بازشناسی و تحلیل قرار داد. بدین جهت از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، نشان دادن ظرفیت اندیشه مهدویت در حوزه دفاع و امنیت، از طریق «تبیین کارکرد اجتماعی» آن در ساحت نظم و انسجام و استحکام روابط و قدرت اجتماعی است. از برجسته‌ترین راهکارهای این اندیشه در این حوزه‌‌ها عبارت است از: استحکام باورهای دینی، به‌خصوص آموزه امامت، تولید و باز خوانی ارزش‌های اخلاقی مشترک، ایجاد ارتباط و پیوند عاطفی در مردم، ایجاد اتحاد و هویت واحد بین اقوام و خرده فرهنگ‌ها، و ایجاد اعتماد عمومی که از تقویت ارزش‌ها و پایبندی به قواعد اخلاقی ناشی می‌شود.
مقدمه
«نظام اجتماعی» عبارت است از: مجموعه نقش‌های اجتماعی متقابل به هم پیوسته که برای تحقق هدفی مشخص، برای یک مجموعه با همدیگر پیوند یافته و به صورت یک واحد یکپارچه در آمده‌اند.» از دیدگاه جامعه‌شناسان، دین یکی از عوامل مهم استحکام و تثبیت و بقای نظام اجتماعی به‌شمار می‌رود؛ به‌طوری که کلیه خدمات، اغراض و غایات، آثار و تبعات آشکار و پنهان دین به جامعه مورد نظر است. اسلام به عنوان آخرین دین الاهی همه ظرفیت‌های لازم را برای هدایت و کمال انسان در بر دارد. در این دین، اندیشه مهدویت از جایگاه مهمی برخوردار است. «مهدویت» نظریه‌ای کامل و جامع برای اداره زندگی بشر است. این مؤلفه تفسیری راهبردی از عرصه‌های اساسی حیات بشری ارائه و در باور و نگرش، رفتار و کنش انسان‌ها و ساحت‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها تحوّلی بنیادین ایجاد می‌کند. کارکردهای این اندیشه هم ناظر به زندگی حال افراد است و هم ناظر به آینده آن‌ها. این اندیشه در فرهنگ شيعي به علت گره خوردن آن با اعتقاد به امام زنده، از اهميت و جايگاه ممتازي برخوردار است و طبعاً در حوزه‌های فردي و اجتماعي آثار و پیامدهای بسياري دارد. بيش‌ترين آثار و کارکردهاي مهدویت، با بحث «انتظار» گره خورده و دارای ظرفیت‌ها و کارکردهای مطلوب و آثار ملموسی است. «انتظار» به دلیل برخورداری از عناصر تأثیرگذاری که در خود دارد، ایده انتظار فرج، ایجاد آمادگی جامعه در زوایا و حوزه‌های مختلف اعتقادی و فکری، اخلاقی و تربیتی، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی را در پی دارد. این امر موجب می‌شود تا جامعه منتظِر از همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود استفاده کند و خود را برای ایجاد و تحقق جامعه موعود و آرمانی اسلام که در اندیشه اسلامی از آن به «حکومت جهانی امام مهدی» یاد می‌شود؛ آماده کند. شناخت و تبیین کارکردهای اجتماعی باور به مهدویت می‌تواند پیامدهای مفیدی برای جامعه منتظِر داشته باشد». «امنیت افزایی» و «دفاع از دین و نظام اسلامی» بر آمده از آن، از آثار و نتایج مهم کارکردهای اجتماعی اندیشه مهدویت به‌شمار می‌رود.
کارکرد مهدویت در نظم اجتماعی و نقش آن در امنیت و دفاع
«نظم»، یکی از عوامل مؤثر بر کارآیی نظام اجتماعی است. «نظم» در لغت به‌معنای آرایش، ترتیب و توالی است (ابن منظور، 1414: ج12، ص578 و چلبی، 1382: ص31). در تعریف اصطلاحی «نظم اجتماعی» آمده است:
نظم اجتماعی، نتیجه نفوذ متقابل مجموعه‌های مشترک آرمانی و هنجاری با شبکه‌های فرصتی و تعاملی کنشگران فردی و جمعی است» (چلبی، 1382: ص31).
از دیدگاه جامعه‌شناسان، از میان نهادهای اصلی جامعه، «نهاد دین و مذهب» در ایجاد نظم از اهمیت بالایی برخوردار است. دورکیم که در مطالعات خود دین را به‌عنوان یکی از نهادهای اجتماعی معرفی می‌کند؛ کارکرد آن‌را همبستگی، انسجام و نظم می‌داند (اسکیدمور، 1385: ص166). دین با ایجاد باورها و ارزش‌ها و هنجارها و رفتارهای مشترک، می‌تواند در ایجاد و تقویت نظم اجتماعی نقش مهمی داشته باشد. در پرتو تحقق عوامل یاد شده، خصایص و ویژگی‌های بارز اعتقادی و اخلاقی‌ای چون ایمان و اعتماد عمومی در مردم به‌وجود می‌آید و در نتیجه موجب نظم پذیری جامعه خواهد شد. با توجه به این‌که اندیشه مهدویت تبلور کامل دین اسلام و آیینه تمام نمای آن است؛ بنابراین بحث و گفتوگو از راهکارهای این اندیشه در ایجاد نظم اجتماعی می‌تواند در ترسیم راهکار برای دفاع و امنیت مفید و مثمر باشد.
اندیشه مهدویت از جهات مختلف می‌تواند بر ایجاد و استحکام نظم اجتماعی و به تبع آن، بر ایجاد امنیت و تقویت روحیه دفاع مؤثر باشد. اینک به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:
- علم و معرفت
بر اساس روایاتی‌که گویای ویژگی‌های یاران امام مهدی هستند، می‌توان یکی از خصوصیات آنان را برخورداری از علم و معرفت دانست. در این دسته از روایات، علم و معرفت بالای یاران مهدی یکی از خصوصیات آنان برشمرده شده است. از مصادیق علم و معرفت آنان شناخت توحید است. در وصف آنان گفته شده است: «آنان خداوند را به حق توحیدش عبادت می‌کنند» (حایری یزدی، 1422: ج2، ص165). آنـان از نـظـر عـلم و معرفت در رتبه‌های بالایی قرار دارند و از جام حکمت الاهی و معرفت دینی به طـور شـایـسـتـه سـیـراب گـشـتـه‌انـد. امام علی مـراتـب فضل و کمال علمی آنان را چنین توصیف می‌کند:
پـس ]در فتنه‌های آخـرالزمـان[ گـروهـی پاک و مهذب و صـیـقـلی می‌شوند؛ مـانـنـد صـیـقـل یـافـتـن شـمـشیر به دست آهنگر. دیده‌های آنان به نور قرآن جلا داده و تفسیر قرآن گـوش‌هـایـشـان را نوازش می‌دهد. هر شامگاه و بامداد جام‌هاى حكمت می‌نوشند (فیض الاسلام، 1379: ج3، ص459).
بر این اساس، جامعه منتظِر باید از چنان ظرفیتی برخوردار باشد که بتواند چنین یارانی تربیت کند. قطعا وجود چنین افرادی در میان منتظران موجب خواهد شد؛ آنان با پذیرش نظم اجتماعی موجود در جامعه منتظِر، امنیت اجتماعی را مستحکم سازند و به تبع آن، روحیه مردم در دفاع از ارزش‌های دینی نیز قوی و قوی تر گردد. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
اندیشه مهدویت ← علم و معرفت ← نظم اجتماعی ← دفاع و امنیت
- ایمان
«ایمان» یکی دیگر از ویژگی‌های یاران امام مهدی برشمرده شده است. هر اندازه ایمان از استحکام و عمق بیش‌تری برخوردار باشد، به همان میزان موجب استواری دل‌ها در مقابل ناملایمات خواهد شد. در برخی از روایات از این ویـژگـی یاران آن‌حضرت به صراحت یاد شده و از آنان به عنوان مؤمنان حقیقی ستایش شده است.. امام باقر در وصف آنان می‌فرماید: «بدانید که آن‌ها مؤمنان حقیقی‌اند» (طوسی، 1411: ص465). همین ویژگی موجب شده تا از آنـان به عنوان موحدان واقعی که به عمق توحید رسیده‌اند، یاد شود: «فهم الذین وحدوا الله تعالی حق توحیده» (حایری یزدی، 1422: ج2، ص165).
بدین جهت در روایتی از قول امام صادق در وصف یاران امام مهدی چنین آمده است:
آنان مردانی هستند که دلهایشان مانند پاره‌های آهن است. هیچ‌گونه تردید و تزلزل در آن‌ها راه نـدارد. در اعـتـقـادشـان بـه خـدا، از صـخـره و سـنگ محکم‌ترند و اگر به کوه حمله‌ور شوند آن را از جا بر کنند (مجلسی، 1403: ج52، 308).
در برخی از روایات به قوت جسمانی برخاسته از قوت ایمان یاران امام مهدی اشاره شده است. مانند روایتی که در وصف آنان می‌گوید:
دلی مستحکم‌تر از پاره‌های آهن دارند و به هر کدام از آنان، توانایی چهل نفر داده شده است (نعمانی، 1422: ص310).
بنابراین، وجود چنین افرادی در میان منتظران، موجب خواهد شد روحیه‌شان در دفاع از ارزش‌های دینی قوی شود و بی‌تردید وجود این روحیه موجب استحکام امنیت اجتماعی خواهد شد. این فرایند را می توان چنین ترسیم کرد:
اندیشه مهدویت ← ایمان ← نظم اجتماعی ← دفاع و امنیت
- معنویت
برخورداری از «معنویت بالا» یکی دیگر از ویژگی‌های یاران امام مهدی است. در این مقوله عبادت و بندگی، شب زنده‌داری، تضرع در پیشگاه خداوند، نماز و روزه، ذکر خدا، تلاوت قرآن، راز و نـیاز با خدا، عدم دلبـسـتـگـی به دنـیـا و امـوری دیـگـر از ایـن قـبـیـل، معرّف معنویت و بنیه معنوی یاران امام مهدی است‌که در روایات به آن‌ها اشاره شده است. در وصف آن‌ها گفته شده است: «آنان در اطاعت خدا بسیار سخت کوشند؛ مُجِدُّونَ فی طاعَته» (فیض‌کاشانی، 1371: ص265). آنان از این راه به مراتب بالایی از معنویت می‌رسند. همچنین در وصف آن‌ها گفته شده است:
آنان مردانی هستند که شب‌ها نمی‌خوابند و زمزمه نمازشان چون نغمه زنبوران از کندو به گـوش می‌رسد؛ شب‌ها را با شب زنده‌داری سپری می‌کنند؛ و در روز همانند شیر بیشه می‌غرند (مجلسی، 1403: ج52، ص308). در دل شب، از خوف و خشیت خداوند ناله‌هایی همچون ناله مادران داغ پسر دیده دارند. آن‌ها شب زنده داران در دل شـب و روزه داران در طـول روزند (حایری یزدی، 1422: ج2: ص165).
وجود چنین روحیه‌ای موجب می‌شود تا آنان به نظم اجتماعی پایبند باشند. دستاورد پایبندی آنان به نظم اجتماعی، امنیت اجتماعی و به تبع آن تقویت روحیه آنان برای دفاع از ارزش‌ها خواهد بود. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
اندیشه مهدویت ← معنویت ← نظم اجتماعی ← دفاع و امنیت
- تقوا
یـکی دیگر از ویژگی‌های یاران امام مهدی پرهیزگاری و طهارت نفسانی آنان است. آنان به دلیل تهذیب و تزکیه نفس، از طهارت و تقوایی ستودنی برخوردار می‌شوند و خود را از انواع فسادها دور نگه می‌دارند. امام حسن عسکری با توجه به این ویژگی، در وصف یاران امام مهدی می‌فرماید:
خداوند آن‌ها را با پاکی نطفه و پاکیزگی سرشته و آنان را پاک و پاکیزه کرده است. دلهایشان را از آلودگـی نـفـاق پـیـراسـتـه؛ قلب‌هایشان را از تیرگی اختلاف پاکیزه کرده، و روح و روان شان را بـرای پـذیـرش احـکـام دیـن آمـاده کرده است. آنان بـه آیـیـن حـق گـرویـده و در راه اهـل حـق گـام بر می‌دارند (صدوق، 1376: ج2: ص449).
بنابراین، یاران مهدی در مسیر پاکی و تقوا گام بر می‌دارنـد و در راه حق و به دفاع از آن تلاش می‌کنند. شاهد بر آن، پیام سراسر حماسی حضرت امام خمینی به حجاج بیت الله الحرام است‌که با توجه به معارف مهدوی، آمادگی خود را برای دفاع از اسلام و ارزش‌های برآمده از آن اینچنین بیان می‌کند:
... هيهات كه ... منتظران وراثت صالحان، به مرگ ذلت بار و به اسارت غرب و شرق تن در دهند و هيهات كه خمينى، در برابر تجاوز ديوسيرتان و مشركان و كافران به حريم قرآن كريم و عترت رسول خدا و امت محمد و پيروان ابراهيم حنيف ساكت و آرام بماند و يا نظارهگر صحنههاى ذلت و حقارت مسلمانان باشد. من خون و جان ناقابل خويش را براى اداى واجب حق و فريضه دفاع از مسلمانان آماده نمودهام و در انتظار فوز عظيم شهادتم. قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها و نوكران آنان مطمئن باشند كه اگر خمينى يكه وتنها هم بماند به راه خود كه راه مبارزه با كفر و ظلم و شرك و بت پرستى است؛ ادامه مىدهد و به يارى خدا در كنار بسيجيان جهان اسلام، اين پابرهنههاى مغضوب ديكتاتورها، خواب راحت را از ديدگان جهانخواران و سرسپردگانى كه به ستم و ظلم خويشتن اصرار مىنمايند سلب خواهد كرد (امام خمینی، 1386: ج20، ص318-319).
بنابراین، اندیشه مهدویت می‌تواند در تولید ارزش‌های مشترک، به‌خصوص در تولید ارزش‌های اخلاقی نقش داشته باشد و با تولید ارزش‌ها، در تحقق نظم اجتماعی کمک کند؛ و از این راه می‌توان به مدلی دست یافت که در تحقق امنیت ملی کمک کند و زمینه‌های دفاع از ارزش‌های بر آمده از دین و مهدویت را فراهم سازد؛ زیرا پایبندی مردم به ارزش‌های برآمده از باور به مهدویت، آنان را برای دفاع از آن در مقابل تهدید دشمنان به‌خوبی آماده می‌کند. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
اندیشه مهدویت ← تقوا ← نظم اجتماعی ← دفاع و امنیت
کارکرد مهدویت در انسجام اجتماعی و نقش آن در امنیت و دفاع
واژه «انسجام» (Integration)، نوعی هماهنگی همراه با نظم و سیاق را در ذهن متبادر می‌کند (صالحی امیری، 1392: ص95-98) و با واژه همبستگی مترادف است. وفاق و انسجام، پایه و اساس زندگى اجتماعى است و یکی از نیازهای اصلی و بنیادین جوامع انسانی محسوب می‌شود. «همبستگی اجتماعی»social solidarity) ) در لغت، به معنای وحدت، وفاق و وفاداری است که ناشی از علایق، احساسات، همدلی و کنش‌های مشترک است؛ و به زعم آگوست کنت، توزیع دایمی کارهای گوناگون انسان‌ها است که همبستگی اجتماعی را پدید می‌آورد. اين امر مستلزم طرد آگاهي و نفي اخلاقي مبتني بر تقابل و مسئوليت نيست، بلكه دعوت به احراز و كسب اين ارزش‌ها و احساس الزام متقابل است (آلن بیرو، 1375: ص400).
همبستگی و انسجام اجتماعی عبارت است از:
مجموعه‌ای از اهداف و ارزش‌های مشترکی که اعضای یک گروه به آن تمایل دارند. این اهداف و ارزش‌ها نقش تعیین کننده‌ای در حیات آن گروه دارد (محرابی، 1387: ص21).
پیوند و اعتماد عمومی، از عوامل مهم انسجام و همبستگی اجتماعی است. دین و مذهب در ایجاد پیوند و اعتماد عمومی دارای نقش اساسی است. بنابراین، انسجام و همبستگی اجتماعی را می‌توان یکی دیگر از اهداف اجتماعی اندیشه مهدویت به‌شمار آورد. آنچه در این‌جا مهم است بحث و گفتوگو در زمینه چگونگی انسجام بخشی و ایجاد همبستگی اجتماعی توسط اندیشه مهدویت است. روشن است وقتی چنین اعتقادی محور تجمیع مردم گردد و مردم بر ارزش‌های آن تکیه کنند، فرهنگ مشترکی پیدا می‌کنند و در نتیجه پیوندشان با همدیگر بیش‌تر می‌شود و به دنبال آن، وفاق و انسجام ایجاد می‌شود و با ایجاد انسجام اجتماعی، مردم برای دفاع از ارزش‌های مشترک آمادگی لازم را پیدا می‌کنند و به تبع آن، امنیت فراگیر در جامعه نهادینه خواهد شد. راهکارهای اندیشه مهدویت در ایجاد انسجام و همبستگی اجتماعی با تأکید بر دفاع و امنیت عبارتند از:
- ایجاد باور مشترک
«بینش و اعتقاد مشترک» باورمندان به یک اندیشه، موجب همدلی در میان آنان می‌شود و این همدلی عامل مؤثری در ایجاد انسجام اجتماعی است؛ زیرا نسبت به سایر عوامل پایدارتر است و به راحتی از بین نمی‌رود. باور به امامت، همانند باور به توحید و معاد و نبوت، از عناصری برخوردار است که در ایجاد و استحکام انسجام اجتماعی می‌تواند کمک کند. بنابراین، در صورتی‌که اعتقاد به امامت و مهدویت در جامعه به صورت باوری مشترک درآید و اعضای جامعه بر محور آن گردهم آیند، تشتت و پراکندگی نیز از بین خواهد رفت و انسجام اجتماعی به وجود می‌آید؛ زیرا چنین اعتقادی موجب می‌شود عوامل انسجام آفرین، نظیر اعتماد، تعهد و حس مسؤلیت‌پذیری در میان باورمندان افزایش یابد و این مؤلفه‌ها نیز موجب انسجام اجتماعی خواهد شد و با ایجاد انسجام اجتماعی، علاوه بر آ‌ن‌که روحیه دفاع از ارزش‌ها در میان مردم تقویت می‌شود؛ امنیت بر قرار خواهد شد؛ چه این که اتحاد و انسجام اجتماعی، هم دشمنان بیرون از مرزهای جغرافیایی را متوجه یکپارچگی مردم برای دفاع از ارزش‌های مورد قبول‌شان می‌کند و هم دشمنان داخلی را منکوب می‌سازد. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
باور به امامت و مهدویت ← اعتماد، تعهد، مسئولیت‌پذیری ← انسجام اجتماعی ← امنیت و دفاع
- ایجاد ارزش‌های مشترک بین باورمندان به امامت و مهدویت
باور به مهدویت موجب می‌شود «ارزش‌های مشترکی» بین معتقدان به آن ایجاد شود. تکیه بر ارزش‌های مشترک از زاویه ایجاد پیوند در میان مردم و از منظر ایجاد اعتماد عمومی می‌تواند در ایجاد انسجام و وفاق، نقش داشته باشد. بنابراین:
تکیه بر ارزش‌ها و شخصیت اخلاقی می‌تواند فصل مشترکی در بین افراد ایجاد کند و موجب شود تا اعتماد میان مردم با همدیگر و مردم با حکومت، که رکن دیگری از انسجام است، به‌وجود آید؛ زیرا ارزش‌ها ریشه در اعتقادات دارند و برآیند اعتقاداتند و هرچه اعتقادات مردم از استحکام بیش‌تری برخوردار باشد، به همان میزان تکیه بر ارزش‌ها نیز بیش‌تر خواهد بود و با تکیه بر ارزش‌ها، اعتماد در بین مردم ریشه‌دارتر و عمیق‌تر می‌شود؛ چنان‌که نبود اعتماد موجب می‌شود در وفاق اجتماعی خدشه ایجاد شود و به قول باتامور، نبود اعتماد، به‌ویژه از نوع ارزشی و اخلاقی، روابط دوسویه را پرسوء ظن، تیره و بحران‌زا می‌گرداند (نعمت اللهی، 1392: ص43).
روشن است وقتی مردم بر محور باور به مهدویت دور هم جمع شوند و بر ارزش‌های آن تکیه کنند، زبان و فرهنگ مشترکی می‌یابند و در نتیجه پیوندشان با همدیگر بیش‌تر می‌شود و به دنبال آن وفاق و انسجام ایجاد خواهد شد و با ایجاد وفاق و انسجام، آمادگی مردم برای دفاع از دین و ارزش‌های برآمده از آن بیش‌تر می‌گردد و با چنین آمادگی، امنیت نیز پایدارتر و پایه‌های آن نیز مستحکم‌تر می‌شود. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
باور به امامت و مهدویت ← ارزش‌های مشترک ← انسجام اجتماعی ← امنیت و دفاع
- ایجاد تعلق عاطفی در بین باورمندان به امامت و مهدویت
«عواطف» و «احساسات» یکی از ابعاد مهم وجود انسان است و از عوامل مهم ایجاد انسجام اجتماعی به‌شمار می‌رود.
احساس تعلق به جمع و اعتماد و دوستی متقابل اجتماعی از مشخصه‌های اصلی همبستگی اجتماعی‌اند و دارای ریشه‌های محکمی در وابستگی عاطفی هستند؛ زیرا وابستگی عاطفی، موجب احساس تعهد می‌شود و علاقه‌های اجتماعی را تشدید می‌کند (نظری، 1390: ص20-30). طبق آیه: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ... ؛ بگو ]اى پيامبر![ اگر خدا را دوست مىداريد، از من پيروى كنيد تا خدا ]هم[ شما را دوست بدارد» (آل عمران: 200)
از الزامات محبت خداوند، اطاعت از رسول خدا است و اطاعت از رسول اکرم و اهل‌بیت که مورد تأکید رسول خدا است، موجب می‌شود تا آنان در پیروانشان قدرت تأثیرگذاری داشته باشند. چنین قدرتی موجب می‌شود تا پایبندی به دستورات و تکالیف دینی و قواعد اخلاقی در میان مردم بیش‌تر شود و این امر موجب انسجام اجتماعی خواهد شد. بنابراین، احساس تعلق عاطفی معتقدان به امام مهدی نسبت به آن امام و به همدیگر می‌تواند بر ایجاد انسجام اجتماعی، مؤثر باشد. این فرایند را می‌توان چنین ترسیم کرد:
محبت به امام زمان ← الگو قرار دادن امام زمان ← پایبندی به قواعد اخلاقی ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
- ایجاد نظام هنجارهای مشترک
ایجاد «نظام هنجاری مشترک»، یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی مهدویت است. «هنجارها»، صورت عملی باورها و ارزش‌ها به‌شمار می‌روند (نظری، 1390: ص29-30). بنابراین، در صورتی‌که مردم به امامت و مهدویت باور داشته باشند و ارزش‌های حاکم بر جامعه نیز بر آن مبتنی باشد؛ لزوما هنجارهای حاکم بر اجتماع نیز ماهیت مهدوی پیدا خواهند کرد. مراسم و نماد‌های مذهبی مرتبط با امام زمان نظیر ادعیه و مناسک مربوط به امام مهدی و اماکن منسوب به آن حضرت و مراسم سالانه در ایام ولادت حضرت مهدی، می‌تواند بر ایجاد انسجام اجتماعی و به تبع آن، بر آمادگی مردم برای دفاع از باورها و ارزش‌های دینی و همچنین بر امنیت افزایی جامعه مؤثر باشند. نمودار ذیل گویای این فرایند است:
باورها و ارزش‌های مهدوی ← هنجارهای رفتاری ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
- آیین‌ها و مناسک مذهبی مرتبط با امام مهدی
«آداب و مناسک دینی»، صورت عملی و صبغه شکلی تبلور اعتقادات و اخلاقیات در ادیان مختلف است؛ و یکی از عوامل مهم انسجام اجتماعی محسوب می‌شود. البته اگر این آداب و مناسک به‌صورت دسته جمعی انجام بگیرند، کارکرد مؤثرتری خواهند داشت. اهمیت این امر تا حدی است‌که این نکته مورد تأکید جامعه‌شناسان نیز واقع شده است.
دورکیم به پیروی از رابرتسون اسمیت معتقد است بعد مناسکی دین نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی دارد؛ زیرا افراد از طریق مشارکت در مناسک و مراسم مذهبی، اقتدار اخلاقی جامعه را آشکار می‌کنند و احساسات اخلاقی و اجتماعی از همین طریق تقویت و تجدید می‌شود و از همین طریق است که پیوند میان افراد و اعضای جامعه تقویت و تشدید می‌گردد (فصیحی، 1389: ص138-139).
بنابراین، اجرای مناسک مذهبی مرتبط با امام مهدی، مانند ادعیه منسوب به آن‌حضرت، نظیر دعای ندبه و نیز مکان‌های منسوب به ایشان، مانند مسجد جمکران و ایام منسوب به حضرت، مانند نیمه شعبان، از عوامل مؤثر بر ایجاد انسجام اجتماعی به‌حساب می‌آیند؛ زیرا تشریفات مذهبی یاد شده که مردم را در مواقع مختلف به منظور اجرای آیین‌ها و مناسک و مراسم، گرد هم جمع می‌کنند، صمیمیت و اتحاد را میان مردم ایجاد می‌کنند و انسجام اجتماعی را استحکام می‌بخشند و در نتیجه بر آمادگی مردم برای دفاع از دین و همچنین بر ایجاد امنیت اجتماعی مؤثر خواهند بود. نمودار ذیل این فرایند را گویاست:
آیین‌ها و مناسک و اماکن مهدوی ← اجتماع مردم ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
- ایجاد هویت واحد بین اقوام و خرده فرهنگ‌ها
به باور جامعه شناسان، «هویت اجتماعی» احساسی است‌که افراد نسبت به‌خود دارند و شیوه‌هایی است‌که به واسطه آن‌ها افراد و جماعات در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعات دیگر متمایز می‌شوند. حاصل هویت اجتماعی، برقراری روابط و پیوندهای هویتی و متمایز ساختن نظام‌مند شباهت و تفاوت میان افراد و جماعت‌ها است (صالحی امیری،1392: ص61-62).
تکیه بر دین و مذهب یکی از عناصر مهم در ایجاد هویت به‌شمار می‌رود. بنابراین، باور به مهدویت موجب می‌شود، بین اقوام و فرقه‌های مختلف اسلامی و فرهنگ‌های گوناگون، وجوه اشتراکی ایجاد شود و با گرد هم آوردن آن‌ها بر محور این اعتقاد هویت جمعی مسلمین شکل گیرد. علاوه بر آن، باور به امامت با رویکرد شیعی موجب هویت جمعی شیعیان می‌شود و از این جهت، معتقدان به مهدویت از طریق تعقیب ارزش‌های مشترک، و با پیروی از نصوص دینی، متحد و منسجم می‌شوند. انسجام حاصل از این رویکرد، امنیت در جامعه را تضمین می‌کند و مردم، خود را برای دفاع از هویت مشترکشان آماده نگه می‌دارند. به نمودار زیر توجه فرمایید:
باور به مهدویت ← هویت اسلامی و شیعی ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
کارکرد مهدویت در استحکام روابط اجتماعی و نقش آن در امنیت و دفاع
تنظیم روابط مردم با همدیگر، یکی از مباحث مهم جامعه‌شناسی است. بر این اساس، «ارتباط» جریانی است‌که طی آن، دو نفر یا بیش‌تر به تبادل افکار، دیدگاه‌ها، احساسات و عقاید خود می‌پردازند. چارلز کولی، ارتباط را مکانیسمی می‌داند که از خلال آن روابط انسان‌ها برقرار می‌شود و گسترش می‌یابد. فرایند ارتباط بین انسان‌ها با استفاده از نماد‌هایی چند صورت می‌گیرد. این نماد‌ها به هر صورت یا هر شیوه‌ای که نمود یابد، حامل پیام انسانی به انسان دیگر یا انسان‌هایی به انسان‌های دیگرند (ساروخانی، 1395: ص20-21). در تعریف «روابط اجتماعی» گفته شده است:
گرد آمدن اشخاص حول محور باور و اندیشه خاصی که به فعالیت اجتماعی مشترکی می‌پردازند و از فردیت خارج می‌شوند و به جامعه می‌پیوندند و اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند؛ می‌توان روابط اجتماعی نامید (مالک بن نبی، 1359: ص40).
جامعه اسلامی در پرتو اندیشه متعالی وحیانی، در ابتدای تکوّن خویش توانست انسجام و وفاق را در جامعه مدینه مستحکم و روابط اجتماعی قوی‌ای را پایه‌ریزی کند؛ زیرا «دین» با ایجاد رابطه روحی میان خدا و انسان، رابطه اجتماعی را تقویت می‌کند و مؤمنان را به‌صورت اجتماعی واحد در می‌آورد.
بنابراین، دین را باید در عداد یکی از عوامل مهم در ایجاد رابطه اجتماعی برشمرد. تکیه بر باورهای مشترک دینی و یا مذهبی می‌تواند افراد و گروه‌های پراکنده را بر محور باورهای مشترک گردهم آورد و هویت جمعی ایجاد کند. براین اساس، عقاید، باورها، ارزش‌ها، هنجارها و رفتارهای برآمده از دین، نقش مهمی در استحکام روابط اجتماعی دارند. «اعتقاد به مهدویت»، یکی از این باورهای مشترک در جامعه اسلامی است. اندیشه مهدویت از زوایای مختلف می‌تواند در تنظیم روابط اجتماعی و مستحکم ساختن آن، نقش داشته باشد. اینک به برخی از مهم‌ترین آن راهکارها اشاره می‌شود:
- از منظر باور به ظهور منجی موعود
یکی از عوامل مؤثر بر استحکام روابط بین مردم، باور به ظهور منجی موعود است. این باور مؤلفه مشترک همه ادیان به‌حساب می‌آید و می‌تواند همه مردم را بر محور خود جمع کند و شبکه روابط اجتماعی بین الادیانی را ایجاد و زندگی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان را پیشنهاد کند. ایجاد امنیت اجتماعی از آثار مهم این باور به‌حساب می‌آید. فرایند مذکور در نمودار ذیل ترسیم شده است:
باور به منجی موعود ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
- از زاویه باور به مهدویت اسلامی
این باور می‌تواند بین پیروان مختلف مذاهب اسلامی شبکه اجتماعی مستحکمی ایجاد کند و به استحکام روابط اجتماعی مسلمانان با یکدیگر بینجامد. از آثار این شبکه اجتماعی، علاوه بر امنیت فراگیر، ایجاد انگیزه لازم در میان مسلمانان برای دفاع از ارزش‌های برآمده از این باور است. در واقع این باور می‌تواند وحدت و انسجام اجتماعی را در میان مسلمانان محکم سازد و آنان را بر محور خود جمع کند. به این نمودار توجه کنید:
باور به مهدویت اسلامی ← انسجام اجتماعی ← دفاع و امنیت
- از منظر باور به مهدویت شیعی
باور به مهدویت با رویکرد شیعه می‌تواند از زوایای گوناگون بر تنظیم روابط اجتماعی جامعه شیعه مؤثر باشد، مانند:
الف) از زاویه باور به اصل امامت و رهبری امام مهدی
طبق یک اصل کلی، اعتقاد به رهبر و پذیرش رهبری او، موجب انسجام و وحدت اجتماعی و به‌دنبال آن موجب استحکام روابط اجتماعی می‌شود. با توجه به این نکته، اعتقاد امامیه به وجود امام مهدی به عنوان رهبری که در قید حیات و بر اعمال مردم ناظر است؛ موجب می‌شود جامعه منتظر، خود را همواره در سایه رهبری او ببیند و پیوسته در حفظ روابط اجتماعی خود بکوشد و برای تحقق این هدف، نیروهایی را تربیت کند و قدرت لازم را به‌دست آورد؛ زیرا اعتقاد به وجود امام زمان می‌تواند مایه انسجام، وحدت، امید و تحرک در مردم باشد و مردم، يکدل و يک‌صدا در مسير اهداف بلند آن‌حضرت حرکت کنند. اين باور انسجام و همبستگي و استحکام روابط اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
ب) از زاویه انتظار
طبق رویکرد شیعی، در عصر غیبت، انتظار ظهور، محور انتظام‌بخش همه معتقدان به ظهور است. این باور همه مردم را بر محوری واحد گرد هم جمع می‌کند؛ زبان مشترکی میان آنان به‌وجود می‌آورد و انسجام و وفاق را در جامعه ایجاد می‌کند و نیز موجب استحکام روابط اجتماعی می‌شود.
ج) از زاویه حضور مردم در مکان‌های منسوب به حضرت ولی عصر
یکی دیگر از عوامل مؤثر بر استحکام روابط اجتماعی در جوامع شیعی، حضور پر شور مردم در مکان‌های منسوب به حضرت ولی عصر است. این حضور از دو زاویه بر ایجاد انسجام و تقویت شبکه روابط اجتماعی مؤثر است:
اول: این حضور استحکام جامعه‌پذیری مهدوی را موجب می‌شود؛ زیرا مردم با هدف اجرای عبادت در آن مکان‌های مقدس جمع شوند و با خواندن دعاهای مخصوص به نيايش مي‌پردازند و بر معرفت خویش نسبت به امام زمان می‌افزایند. این امر موجب می‌شود، جامعه‌پذیری مهدوی تقویت گردد و یکی از آثار جامعه‌پذیری مهدوی، اتحاد و انسجام و به تبع آن، ایجاد روابط اجتماعی است. در حقیقت بین جامعه‌پذیری و ایجاد روابط اجتماعی رابطه متقابل وجود دارد. بنابراین، هر چه بر جامعه‌پذیری مهدوی تأثیر داشته باشد، به همان میزان بر ایجاد شبکه روابط اجتماعی نیز تأثیر خواهد داشت.
دوم: حضور در این مکان‌ها موجب می‌شود مردم از حال یکدیگر و مشکلات همدیگر بیش‌تر آگاه شوند و این آشنایی، انس و الفت بیش‌تری بین مردم ایجاد می‌کند و طبعاً در استحکام روابط اجتماعی مؤثر خواهد بود.
د) از جهت حضور مردم در مراسم دعاهای منسوب به امام زمان و توسل‌های دسته جمعی به آن‌حضرت
یکی دیگر از عوامل مؤثر بر ایجاد انسجام و روابط اجتماعی، حضور مردم در مراسم دعاهاي منسوب به امام زمان است. این مراسم از دو منظر بر ایجاد انسجام و تقویت شبکه روابط اجتماعی مؤثر است:
اول: حضور در این مراسم موجب جامعه‌پذیری مهدویت می‌شود و فرهنگ انتظار را میان افراد تقویت و نهادينه می‌کند؛ زیرا تأمل و تدبر در اين دعاها، معرفت و شناخت ما را به امام زمان کامل‌تر می‌کند؛ تا جایی که به آن‌حضرت نیاز بیش‌تری احساس مي‌کنيم. لذا با برپايي اين مراسم و شرکت در آن، فرهنگ انتظار، در وجود افراد نهادينه می‌شود و از این رهگذر زمينه اصلاح فرد و جامعه، فراهم مي‌گردد. گفته شد یکی از آثار جامعه‌پذیری مهدوی، اتحاد و انسجام و به تبع آن ایجاد روابط اجتماعی است. بنابراین، هر چه بر جامعه‌پذیری مهدوی تأثیر داشته باشد، به همان میزان بر ایجاد شبکه روابط اجتماعی نیز تأثیر خواهد داشت.
دوم: حضور در این مراسم موجب می‌شود در بین مردم انس و الفت بیش‌تری به وجود آید و موجب می‌گردد مردم از حال همدیگر بیش‌تر اطلاع یابند و در رفع مشکلات یکدیگر بکوشند. این رویکرد نیز موجب استحکام روابط اجتماعی خواهد شد.
با استحکام روابط اجتماعی، آمادگی مردم برای دفاع از ارزش‌های دینی بیش‌تر می‌شود و در سایه آن، دشمنان از تعرض به مملکت اسلامی نا امید خواهند شد و در نتیجه امنیت پایدار به‌وجود می‌آید. نمودار ذیل را ملاحظه کنید:
باور به مهدویت شیعی ← تحکیم روابط اجتماعی ← دفاع و امنیت
کارکرد مهدویت در تقویت قدرت اجتماعی و نقش آن در امنیت و دفاع
یکی دیگر از اهداف اجتماعی اندیشه مهدویت، «تقویت قدرت اجتماعی» است. «قدرت» در لغت به توانستن، توانایی داشتن، توانایی، نیرو، توانایی انجام دادن کاری یا ترک آن معنا شده (عمید، 1363: ص811)؛ و در تعریف اصطلاحی آن آمده است: «قدرت را می‌توان به معناي پديد آورنده آثار مطلوب تعريف كرد» (مطهر‌ی نیا، 1378: ص68).
تنوع قدرت اجتماعی به قدرت اقتصادی، سیاسی، نظامی، دینی و فرهنگی بستگی دارد و متناسب با اهداف، قوا و استعدادها، گرایش‌ها و اعمال و رفتار آن خواهد بود (اسکندری،1381: ص56).
دین و فرهنگ دینی، یکی از ارکان مهم قدرت اجتماعی به‌حساب می‌آید. این امر مورد توجه جامعه‌شناسان نیز می‌باشد. آنان نقش دین را علاوه بر تنظیم رفتار فردی، در برانگیختن احساس اشتراک و وحدت اجتماعی و نقش مناسک دینی را در زمینه استحکام اشتراک اجتماعی مهم می‌دانند (همیلتون، 1377: ص170). علاوه بر مناسک، برخی از دستورات اخلاقی دین، نظیر صله ارحام، دیدار با دوستان و عیادت از بیماران، می‌تواند بر استحکام قدرت اجتماعی مؤثر باشد. بنابراین، دین قادر است نقش مهمی بر قدرت اجتماعی داشته باشد. نقشی که اندیشه مهدویت در تعالی فرهنگ دینی دارد می‌تواند در ابعاد مختلف بر ایجاد و تقویت قدرت اجتماعی تأثیر داشته باشد. این اندیشه از سویی موجب استحکام باورهای دینی می‌شود و با تعالی و تقویت دینداری قدرت اجتماعی نیز تقویت خواهد شد. از سوی دیگر، موجب تعالی ارزش‌های اخلاقی می‌شود و با مستحکم شدن این ارزش‌ها در جامعه، قدرت اجتماعی نیز تقویت می‌گردد و از طرف دیگر، موجب بروز و ظهور هنجارها و رفتارهای برآمده از هنجارهای دینی می‌شود. پر واضح است که با تثبیت هنجارهای برآمده از معارف مهدوی در جامعه، قدرت اجتماعی نیز تقویت خواهد شد. بنابراین، اندیشه مهدویت در عرصه‌های مختلف فکری، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی وارد می‌شود و می‌تواند بر تقویت قدرت اجتماعی و به تبع آن، در ایجاد امنیت و تقویت روحیه دفاع در مردم، نسبت به ارزش‌های مختلف، به‌خصوص ارزش‌های دینی کمک کند. مهم‌ترین راهکارهای اندیشه مهدویت در ایجاد و استحکام قدرت اجتماعی را می‌توان به قرار ذیل بر شمرد:
- در بعد دین باوری
تقویت ابعاد دینداری یکی از کارکردهای اندیشه مهدویت است. مهدویت با اندیشه امامت گره خورده، بنابراین اجرای دستورات و تکالیف دینی و نقشی که امام در تبیین و تفسیر دین دارد، می‌تواند بر چگونگی دینداری باورمندان به امامت و مهدویت تأثیرگذار باشد؛ مثلاً نقش نظارتی امام بر احوال افراد باور به مقوله عرضه اعمال بر امام (کلینی، 1367: ج1: ص219)، در این‌باره بسیار مؤثر خواهد بود و نقش مهمی در پویایی و بالندگی دین‌باوری منتظران دارد. با عنایت به این مطلب در دعاهای مرتبط با امام زمان یکی از ویژگی‌های منتظران معرفت و شناخت عمیق آنان نسبت به خداوند و نبوت و حجت الاهی معرفی شده است (نعمانی، 1422: ص166).
با توجه به اهمیت این مطلب، در روایات مختلف، به ویژگی‌های منتظران اشاره شده است. نظير اين روايت:
ياران امام عصر در بعد عبادت فردي و خودسازي، از راز و نيازهاي شبانه برخوردارند و عاشقانه با پروردگار خويش نجوا مي‌کنند و در بعد عبادت اجتماعي، داراي قلبي محکم و از شجاعت مثال زدني برخوردارند (مفید، 1413: ص208).
در روايت ديگر با تأکيد بر اين مطلب در وصف ياران امام عصر آمده است:
آنان در عبوديت و بندگي و اطاعت خدا بسيار سخت کوشند» (صدوق، 1359: ج1، ص268).
اندیشه مهدویت بر استحکام باورها و ارزش‌ها و هنجارهای رفتاری بر آمده از دین اسلام تأکید دارد. بر تقویت بعد دینداری تأثیرگذار است و با استحکام و تقویت بعد دینداری، به تقویت قدرت اجتماعی کمک خواهد کرد و تقویت قدرت اجتماعی، علاوه بر این‌که به ایجاد امنیت پایدار کمک می‌کند، روحیه مردم را برای دفاع از ارزش‌های دینی تقویت می‌کند. فرایند مذکور در نمودار ذیل ترسیم شده است:
مهدویت ← تقویت دینداری ← قدرت اجتماعی ← دفاع و امنیت
- در بعد سیاسی و اجتماعی
گفته شد انديشه مهدويت از ظرفیت‌هاي مطلوب در زمینه‌های گوناگون اعتقادي و اخلاقي و سياسي و اجتماعي برخوردار است و آمادگي جامعه در حوزه‌های مختلف اعتقادي و فکري، اخلاقي و تربيتي، فرهنگي و اجتماعي و سياسي را سبب می‌گردد. «آگاهی سیاسی و اجتماعی» یکی از ابعاد آن است. این ویژگی موجب می‌شود در جامعه منتظر تغییر به‌وجود آید و از این رهگذر جامعه منتظِر شاهد آثار مطلوب آن خواهد بود. ضرورت آگاهی سياسي و اجتماعي نسل منتظر را از چند زاویه می‌توان اثبات کرد:
1-2. به زاویه ويژگي ياران امام
ويژگي ياران امام عصر، يکي ديگر از راه‌هاي اثبات آگاهی سياسي و اجتماعي در جامعه منتظر است. به این مطلب در رواياتي چند اشاره شده است؛ از جمله در این روایت:
ياران امام عصر در بعد عبادت فردي و خودسازي، از راز و نيازهاي شبانه برخوردارند و در بعد عبادت اجتماعي، داراي قلبي محکم و از شجاعت مثال زدني برخوردارند (مفید، 1413: ص208).
در اين روايت تصريح شده است ياران امام مهدي مانند شير داراي عنصر شجاعتند و قلبشان همانند پاره‌هاي آهن محکم است: «لُيُوثٌ بِالنَّهَارِ كَأَنَ قُلُوبَهُمْ زُبَرُ الْحَدِيدِ» چنين شجاعتي برخاسته از بينش قوي و بصيرت بالاي آنان است. از اين ويژگي که برای ياران گفته شده است، می‌توان برداشت کرد که جامعه منتظر می‌تواند با ایجاد تغییر، افرادی را با چنین ویژگی‌هایی تربیت کند و آثار مطلوبی از خود بر جای گذارد و این نشانه قدرت اجتماعی در جامعه منتظر است.
2-2. به لحاظ روي آوردن فتنه‌ها در آخر الزمان:
يکي از ویژگی‌هایی که در روايات ملاحم و فتن به آن اشاره شده، اين است‌که جامعه در آستانه ظهور، دچار فتنه‌ها و گمراهي‌های فراوانی می‌شود. اهمیت این امر موجب شده تا در روايات ملاحم و فتن به آن تأکید شود. در آن روایات تصریح شده است که جامعه در آستانه ظهور، دچار فتنه‌ها و گمراهي‌های فراوانی می‌شود. و گستردگی آن را در حدی دانسته‌اند که همه جا را فرا خواهد گرفت (همان: ص51).
اعتقاد به امامت و مهدویت، از آن رو که بینش درست و صحیحی به مردم می‌دهد، می‌تواند عامل مهمی براي در امان ماندن آنان از انحراف و فتنه باشد و منتظران را از افتادن در دام انحراف و فتنه حفظ کند؛ زیرا با شناخت و معرفت درستی که از امامت به‌وجود می‌آید، به مردم کمک می‌کند تا در شناخت جریان‌های انحرافی، دارای بصیرت کافی باشند و بر‌‌احتی در دام آنان نیفتند.
3-2. به جهت هجوم انحرافات به جامعه
يکي ديگر از ویژگی‌های جوامع در آستانه ظهور، هجوم انواع کجي‌ها و انحرافات به آن است. رواياتي که بیانگر وضعيت فکری، فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اخلاقي، ديني و معنوي جوامع در آستانه ظهورند، به اين واقعيت اشاره کرده‌اند. فردی از امام باقر از زمان ظهور قائم پرسید. امام در پاسخ اين پرسش، آمدن قائم را به گسترده شدن برخي از انحرافات اخلاقي منوط دانست و به چند انحراف مهم در اين زمينه اشاره کرد (صدوق، 1359: ج1، ص331). از طرفي، ياران امام عصر و منتظران ظهور در همين جوامع تربيت می‌شوند. پس ضروری است به ابعاد مختلف تربیت منتظران توجه شود تا ياران و منتظران واقعی تربيت شوند. تربيت در بعد سیاسی و اجتماعی يکي از ابعاد مهم آن به‌شمار می‌رود که با وجود آن، افراد از انحراف مصون خواهند شد و با چنین تربیتی بر قدرت اجتماعی افزوده می‌شود و به تبع آن، امنیت پایدار به وجود می‌آید و روحیه مردم برای دفاع تقویت می‌شود. نمودار ذیل گویای فرایند مذکور است:
مهدویت ← بصیرت سیاسی و اجتماعی ← قدرت اجتماعی ← دفاع و امنیت
- در بعد اقتصادی
«کارکرد اقتصادى»، یکی دیگر از کارکردهای اندیشه مهدویت است‌که می‌تواند بر تقویت قدرت اجتماعی جامعه عصر غیبت مؤثر باشد. کارکرد اقتصادی مهدویت در عصر غیبت را می‌توان از راه اموالی که در دین اسلام برای مقام نبوت و امامت قرار داده شده است ارزیابی کرد. از دیدگاه شیعه، اموالی مانند انفال و خمس با شرایط خاص، مختص پیامبر و امام معصوم است. یعنی پیامبر در زمان خودش و امام معصوم نیز در زمان خودش، به حكم این‌كه حاكم مسلمین هستند، این اموال را در راه خدا و در مسیر مصالح عمومی صرف می‌کنند. در زمان غیبت نیز به اعتبار نیابت فقهای جامع الشرایط از امام زمان؛ لازم است این اموال در اختیار فقیه جامع‌الشرایط قرار گیرد تا در مسیر مصالح عمومی، چون تبلیغ دین و امور عام المنفعه و دستگیری از ضعفا و مستمندان صرف شود.
بنابراین، می‌توان گفت وجود چنین اموالی در جامعه منتظِر که در اختیار فقیه جامع الشرایط است، موجب تقویت قدرت اقتصادی جامعه و به تبع آن موجب تقویت قدرت اجتماعی خواهد شد؛ زیرا چون قدرت اقتصادی، یکی از عناصر قدرت اجتماعی به‌حساب می‌آید و در نتیجه بر مؤلفه‌های امنیت و دفاع نیز دارای تأثیر مستقیم است. در واقع هر چه توان اقتصادی حاکم اسلامی و رهبری جامعه عصر غیبت بیش‌تر باشد به‌همان میزان بر قدرت اجتماعی نیز افزوده می‌شود و بر حوزه‌هایی مانند امنیت و دفاع نیز تأثیرگذار خواهد بود. نموار ذیل گویای فرایندی است که ذکر شد:
مهدویت ← کارکرد اقتصادی ← قدرت اجتماعی ← دفاع و امنیت
نتیجه‌گیری
عوامل مختلفی می‌توانند در توانمندسازی نظام اجتماعی و به تبع آن در ایجاد امنیت و تقویت روحیه دفاع مردم از ارزش‌های مختلف، به‌خصوص ارزش‌های دینی نقش داشته باشند. انديشه مهدويت از این زاویه اهميت و جايگاه ممتازي در حوزه‌هاي فردي و اجتماعي، آثار و پیامدهایی دارد که در پویایی و توانمندسازی جامعه عصر غیبت می‌تواند نقش داشته باشد و کارکرد در این حوزه از کارکردهای مهم این اندیشه به‌حساب می‌آید. مهم‌ترین کارکردهای اندیشه مهدویت در ساحت نظام اجتماعی عصر غیبت، ناظر به ایجاد امنیت و تقویت روحیه دفاع در مردم عبارتند از:
کارکرد در ساحت نظم اجتماعی: برخی از راهکارهای مهدویت در این حوزه عبارتند از: الف) ارزش‌های نفسانی و اخلاقی برآمده از الگوی عدالت مهدوی؛ ب) ارزش‌های اقتصادی و سالم سازی روابط اقتصادی؛ ج) ارزش‌های سیاسی و اجتماعی.
کارکرد در ساحت انسجام و همبستگی اجتماعی: برخی از راهکارهای مهدویت در این حوزه عبارتند از: الف) تکیه بر ارزش‌های مشترک؛ ب) ایجاد هویت مشترک بین پیروان ادیان و مذاهب؛ ج) تکیه بر ارزش‌های مشترک بین باورمندان به امامت و مهدویت؛ د) ایجاد نظام هنجارهای مشترک.
کارکرد در ساحت استحکام روابط اجتماعی: مهم‌ترین راهکارهای مهدویت در این حوزه عبارتند از: الف) از جهت باور به ظهور منجی موعود؛ ب) از بعد انتظار؛ ج) از زاویه بزرگداشت یاد و نام امام زمان.
کارکرد در ساحت قدرت اجتماعی: مهم‌ترین راهکارهای مهدویت در ایجاد و استحکام قدرت اجتماعی عبارتند از:
الف) در بعد دین باوری: مهدویت با تاکید بر باورها و ارزش‌ها و هنجارهای رفتاری بر آمده از دین اسلام، بر تقویت بعد دینداری تأثیرگذار است و می‌تواند قدرت اجتماعی را تقویت کند و این رویکرد به امنیت پایدار منجر شود.
ب) در بعد سیاسی و اجتماعی: ضرورت آگاهی سياسي و اجتماعي نسل منتظر از جهات ويژگي ياران امام، به لحاظ روي آوردن فتنه‌ها در آخر الزمان و به لحاظ هجوم انحرافات به جامعه قابل توجه است.
ج) در بعد اقتصادی: به باور شیعه اموالی چون انفال و خمس که در عصر غیبت در اختیار مجتهد جامع‌الشرایط است، می‌تواند در ایجاد قدرت اقتصادی و به تبع آن، بر ایجاد و تقویت قدرت اجتماعی مؤثر باشد و از این رهگذر قدرت امنیت و دفاع اجتماعی تضمین گردد.
منابع
قرآن کریم.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، بیروت، دار صادر.
اسكندري، محمدحسين (بهار 1389). «كالبدشناسي مفهوم قدرت»، روش شناسي علوم انساني، شماره 30.
اسکیدمور، ویلیام (1385). تفکر نظری در جامعه‌شناسی، جمعی از مترجمان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
آلن بیرو (1375). فرهنگ علوم اجتماعي، ترجمه: باقر ساروخاني، تهران، نشر کیهان.
چلبی، مسعود (1382). جامعه شناسی نظم، تهران، نشرنی.
حایری یزدی، علی (1422ق). إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب، بیروت، مؤسسة الأعلمى.
خمینی، روح الله (1389). صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ساروخانی، باقر (1375). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صالحی امیری، سید رضا (1392). امنیت اجتماعی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
ــــــــــــــ (1389). انسجام ملی و تنوع فرهنگی، تهران، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
صبحی صالح، (1414ق). نهج البلاغه، قم، هجرت.
صدوق، محمد (1376). الامالی، تهران، کتابچی.
ــــــــــــــــــ، (1359). کمال الدین و تمام النعمه، محقق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمدبن الحسن (1411ق). الغیبه، قم، دار المعارف الإسلامية.
عمید، حسن (1363.). فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیر کبیر.
فصیحی، امان الله (1391). نقد تبیین کارکردی دین، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ــــــــــــــــ (بهار 1389). «بررسي كارآمدي نظريه كاركردگرايي»، مجله معرفت فرهنگي اجتماعي، شماره 2.
فیض کاشانی، محسن (1371). نوادر الأخبار فيما يتعلق بأصول الدين، تحقیق: مهدی انصارى قمى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
کلینی، محمدبن یعقوب (1367). الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
مالک بن نبی (1359). شبکه روابط اجتماعی، ترجمه: جواد صالحی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مجلسی، محمد باقر (1403ق). بحار الانوار، تحقیق: یحیی العابدی، بیروت، مؤسسه الوفاء.
محرابی، علیرضا (1387). بررسی و تبیین مبانی و مؤلفه‌های انسجام ملی، تهران، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
مطهري‌نیا، مهدی (1378). تبیینی نوین برمفهوم قدرت در سیاست و روابط بین الملل، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
مفید، محمدبن محمد (1413ق). الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید.
نظری، عبدالله (تابستان 1390) انسجام اجتماعی از منظر قرآن کریم»، دو فصلنامه: پژوهشهای میان رشتهای قرآن کریم، شماره 5، سال دوم.
نعمانی، محمد بن ابراهیم (1422ق). الغیبة، تحقیق: فارس حسون کریم، قم، انوارالهدی.
نعمت اللهی، زهرا (تابستان 1392). «بررسی عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی»، فصلنامه علمی پژوهشی: مدیریت نظامی، شماره 50، سال سیزدهم.
ورسلی، پیتر (1388). نظریه‌های جامعه‌شناسی نظم، مترجم: سعید معیدفر، تهران، جامعه‌شناسان،
همیلتون، ملکم (1377). جامعه شناسی دین، مترجم: محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران، نشر تبیان.
