دانش فرقه نگاری را می توان به علمی که متکفًل بیان عقاید کلامی فرقه هایی که از اسلام نشأت گرفته اند ، معرفی نمود . ما در این نوشتار در پی یافتن علل و عوامل پیدایش این فرقه در اسلام نبوده ایم ، بلکه رسالت اصلی این مقاله میزان اثر گذاری عالمان شیعه و متفکران آنها در بسط و گسترش این دانش می باشد، و خواهیم گفت که اساساً عالمان شیعه به معنای اعم آن { اثنی عشری – زیدی – اسماعیلی } توانسته اند قدمی در روشن شدن فضای این دانش بر دارند، اما این اقدامات شاید با مقایسه گروه های دیگر کم فروغ تر و عمدتاً معطوف بر مسئله ردیه نویسی و یا پاسخ به شبهات وارد شده بر شیعه بوده است، هر چند عالمان شیعه آثاری مهم و اثر گذار در این علم از خود به یادگار گذارنده اند. که به آنها اشاره خواهد شد ؛ اما تمرکز اصلی این پژوهش بر برخی از کتا بهای تالیف شده در این حوزه می باشد که به صورت مبسوط تری پیرامون آنها سخن گفته شده است. واژگان کلیدی : عالمان شیعه – دانش – فرقه شناسی- قرون اسلامی- کتاب . مقدمه: هنوز اندک زمانی از پیدایش دین اسلام به عنوان دین خاتم و با ایده کاستن از اختلافات و تنازعات نگذشته بود ،که مسلمانان به عوامل مختلف فکری و سیاسی و اجتماعی دچار تفاوت های نه چندان کمی در عقاید و رفتار گشتند ،در اینجا بحث بر سر ماهیت و داوری در باره این تفاوت های بنیادین و فاصله های مشکل آفرین مبانی و تعلیمات که در سیر تاریخی و گذر زمان هر روز بیشتر می شد نیست. اما نمی توان از این نکته چشم پوشی کرد که پیامد مستقیم این اختلافات و تنازعات مذهبی ، سیاسی ، و تفاوتهای روشی به ویژه در سه قرن نخست: این بود که بعد از آن ، شناخت تعالیم نظری و عملی اسلام و فرهنگ مسلمین ، که در آموزه های مذاهب و فرقه های اسلامی ظهور و بروز پیدا کرده بود، نه تنها دشوار بلکه امری دست نا یافتنی می نمود. چرا که هر یک از این گروه های دینی خود را وام دار قرآن و سنت و عقاید خویش را با همه تفاوت های بنیادین به این دو آموزه اصیل مستند می کرده و در حال حاضر نیز بر عقاید خود استناد می کنند و حکایت همچنان باقیست. سوال بنیادی که موجب گردید تا این پژوهش به بار بنشیند ، این می باشد که اساساً سهم عالمان شیعه در اعتلای دانش فرقه نگاری به چه میزان است؟و این گروه از دانشمندان چگونه و با چه روشی توانسته اند گروه ها و فرق گوناگون اسلامی را شناسایی کرده و آنها را معرفی نمایند، در حقیقت پدیده ردیه نویسی پیش از فرقه نگاری در دستور کار عالمان شیعه بوده اما از طرف دیگر سهم شیعیان را در زمره پیشگامان این دانش نمی توان نادیده گرفت که تألیفات مفید ارزشمندی را در این وادی از خود به یادگار گذاشتند ،هر چند این تألیفات از دید ناقدان و محققان مخفی نبوده و پیرامون برخی از آنها تشکیکات و ابهاماتی را مطرح می نمایند، ولی در نگاه کلی اثر گذاری عالمان شیعه و پس از آنها دانشمندان معتزلی مذهبی نکته یی نیست که نزد پژوهشگری دارای ابهام باشد؛ در مورد پیشینه کار شده در این موضوع می توان این گونه اذعان داشت که این پژوهش جز ء اولین کا رهای است که به صورت مستقل به نقش عالمان شیعه در دانش فرقه نگاری پرداخته است ،نگاشته های دیگر عمدتاً در فضای کلی دانش فرقه نگاری و اشاره های ضمنی به دانشمندان و یا تألیفات آنها می باشد ، لذا ما سعی نموده ایم با استفاده از منابع تاریخی ، رجالی و حتی فهرست نسخ خطی کتابخانه های معروف جهان اسلام قدمی نوین در این موضوع بر داریم . بنابراین پژوهش حاضر با محوریت گزارشی – پژوهشی به سامان رسیده است. ۱-نگاهی به دانش فرقه نگاری: برای بیشتر روشن شدن موضوع مطرح شده ، لازم است تا سیری گذرا بر چیستی دانش فرقه نگاری داشته باشیم ، تا بتوانیم از این رهگذر تصویری درست و دقیق از مقوله « فرقه» و « فرقه نگاری » و همچنین واکاوی تألیفات انجام شده توسط دانشمندان شیعه صورت بپذیرد: واژه نگاران «فِرقه» را از ماده« فَرقه» و به معنای جدا کردن بین دو چیز ، پراکندن و اختلاف دانسته اند که جمع آن « فِرق» ضبط شده است و « فُرقَه» نیز اسم مصدر « افتراق» و به معنای جدایی آمده که نشان دهنده وحدت معنا در تمامی این ا شتقاقات است [۱]؛ این واژه تنها یکبار وآن هم در آیه ۱۲۲ سوره مبارکه توبه به معنای « گروه» آمده و به اشتقاقات دیگر آن اشاره ی نشده است و به همین سبب راغب اصفهانی ( ۵۰۲ ه) فِرقَه را به معنای دسته ، گروه و جماعت معنا کرده است .[۲] و فراهیدی (۱۷۵ ه) نیز فِرق را گروهی از مردم و از هر چیزی دانسته و بر خلاف برخی از فرقه شناسان که « فریق» را به معنای فرقه می دانند ، او این واژه را به جماعت و طایفه ای از مردم که تعداد نفرات آن از فرقه بیشتر باشدمعنا نموده است [۳] . در روایات متعددی نیز « فرقه » معنای گروه و دسته اراده شده است،[۴] هر چند در میان آثار فرقه شناسی تعریف مشخصی از فرقه و تمایز آن از واژه های مترادف آن نشده و در موارد متعددی این واژه با طایفه ، ملت ، نحله ، مقاله و مذهب یکسان تلقی شده است . کاربرد اصطلاحی « فِرقَه » با استفاده از معنای لغوی آن به دسته ای از مردم که از نظر اعتقادی و فکری با همدیگر هماهنگی داشته باشنداطلاق گردیده است ، اساساً کاربرد اصطلاحی این واژه فارغ از تعداد و نفرات دسته لحاظ گردیده و در برخی متون کهن فرقه شناسی اصطلاح مذهب در ردیف و همسان فرقه بکار رفته است [۵]. برخی پژوهشگران نیز بر این عقیده هستند که مذهب اصطلاحاً به یکی از تیره ها و شعب یک دین اعم از تیره ها ی کلامی همانند اسماعیلیه و معتزله و دیگر فرق کلامی و همچنین شیوه های سیر و سلوک مثل سلاسل صوفیه و یا روش های مختلف عملی نسبت به احکام فقهی همانند : شافعی ، حنفی و جعفری اطلاق می گردد [۶] ، هر چند میان این دو اصطلاح تفاوت های مشاهده می شود ، به دلیل اینکه فرقه ناظر بر حوزه عقاید و کلام و هم داستان بودن گروهی هم عقیده است و مذهب سودای احکام تکلیفی و وضعی را دارد اما این اختلافات موجب نگردید تا اصحاب پژوهش در کاربرد آنها تمایزی قائل شوند بلکه در اغلب موارد به صورت مترادف به کار گرفته شده اند ، برخی نیز با توجه به تمایز معنای لغوی « مقاله» با « فرقه » و نیز مشاهده آثاری چون« المقالات و الفرق» و یا « مقالات الا سلامین» بر آن شدند که میان این دو واژه فرق بگذارند ، هر چند در حقیقت میان این دو لفظ تمایز و ناهمگونی وجود دارد اما در کاربرد آن نزد ارباب ملل و نحل چندان توجهی به این افتراق نشده و کاربرد یکسانی از ان شده است. از سوی دیگر واژه فرقه در سیر تطورات خود بر احزاب سیاسی با نگرش های گوناگون هم صدق کرده است ، چنانکه خوارج را در آغاز به عنوان فرقه خوانده و انشعابات احتمالی که در هر فرقه ی رخ داده و موجب پیدایش انشعابات درونی در آن فرقه می گردید را « صنف » می نامیدند ؛ در این میان از واژه « ملل و نحل» درباره دانش فرقه شناسی نباید غافل بود، اصطلاحی که رواج آن بیش از گذشته بوده و در حقیقت این دانش را بیشتر به این نام می شناسند ، مله به معنای طریقت ، سنت و نحله به معنا بخشش بدون عوض تعریف شده است ، هر چند نحله در اصطلاح معادل کلمه آرا ء و اهواء و در مقابل کلمه « دیانت» به کار رفته و در مجموع اصطلاح ملل و نحل معادل ادیان آسمانی و مکتب های غیر الهی می باشد ؛ با این بیان روشن گردید که در حقیقت رسالت دانش فرقه شناسی بیان سیر تکاملی عقاید کلامی ، سیاسی و بررسی گزارشات تاریخی ایجاد یک فرقه در بستر فرهنگ اسلامی و چگونگی بهره برداری آن فرقه ها از منابع دسته اول اسلامی ست، به خلاف علم کلام که وظیفه ی شرح و تبیین عقاید و اثبات یک نظریه خاص کلامی و رد معارض آن را بر عهده دارد. جرقه های اولیه ی این دانش در اوایل قرن سوم هجری و در دوران خلافت مأمون عباسی به وسیله مناظرات و مباحثات فرقه های گوناگون با همدیگر و حمایت خلیفه عباسی زده شد ؛ از آثار به جای مانده از این دوره می توان اینگونه نتیجه گرفت که نوع تالیفات صورت گرفته در این برهه ی زمانی بیشتر متمرکز بر بیان اوصاف فرقه ها و چگونگی پیدایش این تشکلات بدون هیچ گونه تحلیل و مقایسه ی میان آنها ؛ وجود اساس کتابهای چون: « اختلاف الشیعه نوشته ی محمد بن هارون وراق ( متوفای ۲۴۷ ه) [۷] ، فرق الشیعه نوشته ی ابوالقاسم نصر بن صباح بلخی [۸] ، البهجه نگاشته ی ابوالمظفر محمد بن احمد النعیمی [۹] ، و یا کتاب « فرق الشیعه » تألیف ابوطالب انباری [۱۰] ، همگی نشان دهنده اهتمام شیعیان در تمییز میان فرقه های گوناگون می باشد، رشد این دانش در قرون بعدی به صورت ناموزنی ادامه یافت ، در نیمه دوم قرن چهارم شاهد نگاشتن دو کتاب به نام های « التنبه والرد علی اهل الا هوا ء » هستیم ، از اسامی این دو کتاب روشن می گردد که نویسندگان آن با تبیین اسامی جهت دار در صدد بیان حقانیت مذهب خود و طرد گروه های دیگر هستند . در حقیقت می توان اذعان نمود که در این قرن و قرون بعدی سایه « ردیه نویسی» بیش از نگاشته های بی طرفانه مورد توجه بوده است . کتاب « الفَرق بین الفِرَق » بغدادی نمونه ی بسیار مناسبی برای این گونه آثار است. در قرون بعدی دانش فرقه شناسی از فراز و فرود کمتری برخوردار بود، اغلب رویکرد ها در حوزه ترجمه آثار قدما همچون ملل و نحل شهرستانی یا بیان الادیان ابوالمعالی و همچنین شرح و یا رونویسی این آثار در دستور کار قرار گرفت، اعتراف به این که این دانش در قرون متاخر از چندان پویایی کافی برخوردار نبوده ، اعترافی دور از واقعیت نیست . شناسایی فرقه مختلف بعدها در دستور مستشرقان و محققان مصری قرار گرفت و آنها توانستند نگرش نوینی در مورد شناخت و چیستی گروههای گوناگون اسلامی را به جهان علم و معرفت عرضه کنند. ۲-مفهوم شناسی واژه شیعه : مرقوم داشتیم که در این وا کاوی تاریخی به دنبال اثر گذاری عالمان شیعه دردانش فرقه شناسی می باشیم ، لذا برای دقیق تر شدن بحث باید حدود وثغور واژه “تشیع” ومراد ما دراین نوشتار به خوبی تبیین گردد، بدین بیان که آیا مراد ازشیعه همان تفکرات تشیع اثنی عشری هست؟ ویا دایره شیعه در این پژوهش عام وگسترده بوده وشامل دیگر انشعابات شیعه نیز خواهد شد؟ لذا در این مرحله به بعد مفهوم شناسی واژه تشیع خواهیم پرداخت : واژه شنا سان برای واژه « شیعه » معانی همسویی نظیر فرقه ، حزب ، گروه ، امّت ، پیروان ، پیروان ، یاران ، هوا داران ، همراهان ، همکاران ، دوستان ، اشاعه کنند گان و تقویت ، کنند گان ، بیان کرده اند ، این واژه اگرچه مفرد ، و جمع آن « شیع » و « اشیاع» است اما کاربرد آن نسبت به تثنیه و جمع و مفرد و مذکر نیز یکسان است [۱۱]. و به قول ابن منظور ( متولد ۶۳۰ هجری ) در لسان العرب : شیعه بر گروهی اطلاق می شود که بر امری اجتماع کنند و هر گروهی که امور را بر گزینند و برخی از آنها از برخی دیگر پیروی کنند را شیعه می نامند [۱۲] . واژه تشیع از همین ریشه و از مصدر باب « تفعّل » است. فرقه نگاران بر این باورند که « شیعه » به عنوانی غالب برای دوست داران و پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام و بعدها فرزندان وی اطلاق می گردد ، آنان برای معنای اصطلاحی شیعه تعاریفی را ارائه داده اند که بنابر هر تعریف گروهی از موضوع بحث ما خارج و یا داخل می شوند ، هر چند ما بر آن هستیم تا معنای جامعی برای « شیعه » ارائه داده تا تمامی انشعابات شیعه را در بر گرفته و دایره گسترده ی از اندیشمندان را در موضوع بحث خود داخل نماییم ، لذا برای این منظور به بررسی تعاریف شیعه می پردازیم : ۱-ا بو حاتم رازی : شیعه را ویژه کسانی می داند که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آ له با علی بن ابی طالب علیه ا لسلام انس و الفتی داشتند و بعدها ویژه کسانی گردید که به برتری علی بن ابی طالب علیه السلام قائل شدند [۱۳] . ۲-نوبختی و اشعری : شیعیان کسانی بودنند که هوا خواه علی بن ابی طالب علیه السلام بودند و از فرد دیگری تبعیت نکرده اند [۱۴] . اما اشعری قیدی اضافه کرده است و آن اینکه : علی بن ابی طالب علیه السلام را بر دیگر صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آ له برتر بداند [۱۵] . ۳- ناشی اکبر : شیعه کسی است که بر دوستی و محبت علی بن ابی طالب علیه السلام باشد و امامت را بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آ له حق آن حضرت بداند [۱۶] . ۴- شهر ستانی : شیعه کسانی هستند که به گونه ای خاص پیرو علی علیه السلام بوده و به امامت و خلافت او براساس نص و وصیت روشن و یا غیر صریح معتقدند و بر این باورند که امامت از فرزندان او خارج نمی شود و اگر خارج شده یا به واسطه ظلم دیگران و یا امتناع خود آنان به جهت تقیه بوده است[۱۷] . ۵- ا بن حزم و جرجانی : شیعه کسانی هستند که به افضلیت علی بن ابی طالب علیه السلام بر دیگر صحابه و نیز احقیت او بر امامت و شایستگی فرزندانش برای امامت بر مسلمین اعتقاد داشته باشد[۱۸] ۶- شیخ مفید: اگر واژه شیعه همراه با « ال» تعریف به کار رود نا گزیر به کسانی اختصاص دارد که از باب اعتقاد به امامت بلا فصل علی بن ابی طالب علیه السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آ له و نفی امامت از کسانی که در خلافت بر او پیشی گرفتند ، از آن حضرت پیروی کردند [۱۹] . بعد از بیان تعریفات مختلف از اصطلاح شیعه ، وقت آن رسیده که مراد خود را از این اصطلاح در این پژوهش معلوم نماییم، آنچه مسلم است اینکه ما در این موضوع ، شیعه را بنابر نظریه اثنی عشریه دنبال نکرده ایم بلکه تعریف شیعه در این نوشتار عبارت است از کسانی که قائل به ولایت و امامت علی بن ابی طالب علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آ له باشند ، چه این امامت را با نص جلی و یا خفی بپذیرند و چه اینکه قائل به وصایت باشند ، با این تعریف تمامی انشعابات شیعی اعم از اسماعیلی ، زیدی ، واقفی ، کِیسانی … وارد بحث و کنکاش ما می گردند و دایره واکاوی ما را گسترده می نمایند. ۳: پیشینه فرقه نگاری در میان شیعیان : پیشینه فرقه نگاری و روی آوردن به این علم در میان شیعیان به قرن سوم هجری باز می گردد، آن زمان که ا بو یحیی جرجانی عالم اهل سنت بعد از گرویدن به مکتب اهل بیت {علیهم السلام} تألیفاتی را در زمینه فرق و مذاهب به سامان رسانید. کتاب « الغوغا ء من اٌصناف الاٌمّه من المرجئه و القدریه و الخوارج » از یادگاری های اوست [۲۰] ، هر چند از ابن سکیت ( متوفای ۲۴۴ هجری) و هم دوره ی دیگر ابو یحیی نیز کتابی به نام « الفرق» ضبط شده است [۲۱] اما از هر دو کتاب اطلاعی در دست نیست ولی می توان این احتمال را داد که یکی از این دو آغازگر فرقه نگاری شیعی بوده باشند ، سعد بن عبدالله اشعری ( متوفای ۳۰۰ هجری ) با تالیف « فرق الشیعه »[۲۲]، توانست گامی مهم برای طرح این گونه مباحث در قرن سوم بردارد،اما در این سالها نگاشتن کتابهای ردیه نویسی از اهمیت بیشتری برای شناساندن گروه های مختلف اسلامی به حساب می آید، همچون کتاب « الا یضاح فی الرد علی سائر الفرق اصولاً و فروعاً » نوشته فضل بن شاذان ( متو فای ۲۶۰ هجری ) ، در حقیقت این گونه کتابها به طور جامع به بررسی ابعاد و نظرات فرق دیگر نمی پرداختند و یا اگر هم آشنایی کوتاهی در مورد فرق مد نظر به خواننده ارائه می دادند . عموماً آگاهی های و اطلاعاتی بود که از زاویه ی دید نویسنده و به صورت گزینشی اعمال می گردید ؛ از جمله مهم ترین آثار اواخر قرن سوم کتاب مسائل الامامیه منسوب به ناشی اکبر است هر چند در اصل انتساب این کتاب به او و همچنین شیعه بودن وی تردید های جدی وجود دارد ، اما بنابر اینکه او را در زمره شیعیان بدانیم کتابش برای شناخت دیدگاه های فرق و آرای سیاسی هر کدام از آنهااز اهمیت ویژه ای برخوردار است. حرکت فرقه نگاری در قرن چهارم از جنب و جوش بیشترو بهتری برخوردار بود ، در اوایل قرن چهارم ا بو سهل نوبختی ( متوفای ۳۱۱ هجری ) با تالیف کتاب « الملل و النحل » با رویکرد اُخباری [۲۳] توانست واژه « ملل و نحل » را در روایات فرقه شناسی شیعه وارد نماید ، کتابهای « فرق الشیعه » اثر حسن بن نوبختی [۲۴] ( متوفای۳۱۰ هجری ) ، « فرق الشیعه » تالیف ا بو طالب اٌخباری [۲۵]( متوفای۳۵۶هجری ) ، المسائل و العلل فی المذهب و الملل » نگاشته ی علی بن حسین مسعودی[۲۶] ( متوفای ۳۴۶هجری) و «القلائد فی مسائل الخلاف بین الامامیه و بین سائر الفرق » نوشته ی محمد بن بحر رٌّهنی[۲۷] ( متوفای ۳۴۰هجری) از دیگر نگاشته های شیعیان در این قرن طلایی برای فرقه نگاری می باشد. این احتمال در میان این آثار وجود دارد که عمده مطالب کتاب را از همدیگر اخذ می نمودنند و با اضافاتی بر آن به شکل جدیدی ارائه می گردید اما وجود دغدغه و روی آوردن این عالمان به تالیف چنین کتبی خود از اهتمام آنان به این دانش در این قرن خبر می دهد ، عالمانی که با مشاهده رشد بیشمار فرق و گروهها ،ضرورت را در تدوین چنین کتبی برای شناخت هر چه بهتر فرق های اسلامی دانستند از آثار اسماعیلی قرن چهارم می توان به کتابها « الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه م نوشته ی احمد بن حمدان لیثی معروف به ابو حاتم رازی ( متوفای ۳۴۲هجری ) اشاره نمود[۲۸] . وی که از متفکران و داعیان اسماعیلی این قرن به حساب می آید ، کتاب خود را در دوران کشمکش ها و نزاع ها ی فرق و مذاهب مختلف اسلامی به رشته نگارش در آورد، لذا کتاب او از جهت گزارش و شناخت بهتر مولف از اختلافات فرق گوناگون از اهمیت ویژه ای برخوردار است ؛ در قرن پنجم تنها شاهد سه اثر بسیار مهم در این حوزه از سوی شیعیان هستیم : {أوائل المقالات فی المذاهب المختارات} و {العیون و المحاسن} که هر دو از تالیفات شیخ مفید ( متوفای ۴۱۳هجری) می باشد[۲۹] کتاب العیون و المحاسن توسط شاگرد وی سید مرتضی علم الهدی ملخص گردید و به نام الفصول المختاره من العیون و المحاسن نامگذاری شد ، دیگر کتاب مهم این قرن بیان الادیان نوشته ابو المعالی محمد حسین علوی ( زنده در ۴۸۵هجری) ست، این کتاب از نخستین آثار فرقه شناسی به زبان فارسی بوده که به گونه ی مختصر و با قلمی روان به عقائد فرقه های اسلامی و دیگر ادیان پرداخته است؛ دراین برهه از زمان افول این دانش آغاز گردید، در حقیقت قرن ششم گرایش به فرقه نگاری نادیده انگاشته شد و علماء و اندیشمندان این قرن به تدوین کتب یا رساله های کلامی دیگر روی آوردند، این رویکرد ادامه داشت تا اینکه در قرن هفتم هجری حسن بن علی معروف به عماد الدین طبری ( متوفای بعد از ۶۹۸ هجری ) در ضمن کتاب أسرار الامامه به بیان اوصاف ملل ، مذاهب و ادیان اسلامی پرداخت [۳۰] ، معاصر طبری عالمی دیگر از شیعه به نام علی بن موسی بن جعفر حسنی معروف به سید بن طاووس ( متوفای ۶۶۴هجری) با تالیف کتاب «الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف» [۳۱] سبکی نوین در بررسی و واکاوی فرقه شناسی اسلامی به وجود آورد ، وی در این کتاب خود را « عبدالمحمود بن داود » معرفی نمود. وفرض کرده که مردی از اهل کتاب است که در پی بحث و گفتگو از مذاهب اسلامی با آزادی در رأی و اندیشه می باشد ، معرفی خود با نام مستعار « عبد المحمود بن داود » نشان دهنده جو حاکم و تقیه ی او از اوضاع و شرایط بحرانی بلاد اسلامی در دوره ایلخانی ست ، اما اینکه سید بن طاووس در تالیف این کتاب متاثر از تالیفی بوده است یا خیر؟ مقوله یست که در بخش بعدی به آن رسیدگی خواهد شد؛ « تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام» نام کتاب دیگری است که در قرن هفتم به رشته تحریر در آمده است، این کتاب نوشته ی سید مرتضی حسینی رازی بعد از بیان الادیان ابوالمعالی از کهن ترین متون اصلی فارسی ست ، اهمیت این کتاب از این جهت است که با نگاه شیعه امامی و با رنگ کلامی همراه با تقسیم بندی ویژه از فرق نوشته شده و در کنار بررسی عقائد فرقه اسلامی به دیگر ادیان نیز پرداخته شده است ؛ در قرن هشتم تنها شاهد تالیف کتاب « الرساله الفارقه و الملحه الفائقه فی الملل و النحل » نوشته ی عبد الرحمان بن محمد معروف به ابن العقائقی ( متوفای ۷۹۰ هجری ) هستیم[۳۲] ، این کتاب با تحقیق دکتر محمد جواد مشکور در مجله معارف اسلامی شماره اول در سال اول در بیست و هشت صفحه به چاپ رسیده است؛ در قرن نهم هجری کتابی نگاشته شد که بعدها مورد استناد و قبول پژوهشگران واقع گردید ، المنیه و الامل تالیف احمد بن یحیی بن مرتضی المهدی الدین الله ( متوفای ۸۴۰ هجری ) نام کتاب [۳۳] مولف زیدی مذهب آن بوده که دارای گرایشات اعتزالی در کلام نیز می باشد . انگیزه مولف از نگاشتن این کتاب اثبات آرای معتزله بوده که حجم قابل توجهی از کتاب را به فضائل معتزله اختصاص داده است، اما از آنجایی که درمورد فرقه های اسلامی اطلاعات سودمندی در اختیار می گذارد مورد توجه محققان واقع گردیده است. در قرن دهم هجری فعالیتهای محدود علمای سابق به خاموشی گراید و حرکت به خصوصی در این قرن در باب تبیین فرق اسلامی صورت نپذیرفت و در حقیقت این اُفول تا قرون بعدی هم نمایان بود، هر چند تک نگاری های در برخی سالها نگاشته شد اما این کتابها همچون سابق از رونق و اهمیت به سزایی برخوردار نبودنند؛ در قرن یازدهم یحیی بن حسین بن قاسم زیدی توانست کتاب اصول فرق الاسلام را تالیف نماید [۳۴]، در قرن دوازدهم سلیمان بن عبدالله ماحوزی (متوفای ۱۱۲۱ هجری ) که در قدرت حافظه ،دقت و سرعت انتقال در جواب و مناظرات از نوادر روزگار بشمار می آمد ، کتاب النکت البدیعه فی فرق الشیعه را نگاشت [۳۵] ، از هر دو کتاب هیچ اطلاعی جز اسامی آنها در دست نداریم، تابتوان از آنها تحلیل صحیح ودرستی به نمایش گذاشت ، در قرن سیزدهم ورق به گونه ی دیگری زده شد، بیشتر تالیفات به صورت گزینشی و منتخب از کتب قدما و گذشتگان تدوین گردید و کتابهای مستقل کمتر به چشم می خورد، در مجموع در این قرن سه مجموعه در باب فرق نگاشته شد که عبارتند از : منتخب الملل و النحل شهرستانی نوشته محمد تقی گلپایگانی ( متوفای ۱۲۹۸هجری )[۳۶] ، مراه الملل و المذاهب و یا منتخب جواهر التفسیر از محمد حسن بی مصطفی خوئینی زنجانی ، این کتاب در حقیقت رساله ای است در ملل و مذاهب اسلامی که بیشتر از جواهر التفسیر ملا حسین کاشفی در نگارش آن بهره جسته است . تمامی مطالب این رساله و بر اساس دیدگاه اهل سنت و جماعت تدوین گردیده و بدون دخل و تصرف از سوی مولف از تفسیر مذکور انتخاب وخود مولف در پایان کتاب فصلی در تحقیق و ترجیح مذهب امامیه آورده است که در واقع نقد نظریات کاشفی محسوب می گردد : کتاب سوم در این قرن رساله ایست در فرق و الملل نوشته ی سید محمد مهدی بحر العلوم [۳۷]( متوفای ۱۲۱۲ هجری ) که از تفصیل این رساله اطلاعی در دست می باشد ؛ در قرن چهاردهم نیز دو کتاب در موضوع فرقه شناسی تالیف گردید ؛ اوائل المقالات فی المذهب و المختارات نوشته ی عباس قلی صادق پور چرندابی تبریزی [۳۸] (متوفای ۱۳۸۵هجری ) و دیگری کاشف الفرق فی بیان عقائد الشعب الباطله و الحق نوشته ی شمس الدین ا بو القاسم کردستانی پیرامون عقائد هفتاد و سه فرقه اسلامی و خصائص اعتقادی هر فرقه به صورت اختصار که به دستور ناصر الدین شاه قاجار در یک مقدمه و هشت فصل و یک خاتمه به نگارش درآمده است [۳۹] . در عصر حاضر نیز آثار ارزشمندی نگاشته شده که می توان به ، بحوث فی الملل و النحل در نه جلد نوشته آیه الله شیخ جعفرسبحانی که هر جلد به بررسی یکی از فرق مهم اسلامی همچون : اُشعری ، ما تریدیه و مرجئه ، خوارج ، شیعه، زیدیه ، اسماعیلیه و وهابیت پرداخته است و یا کتاب تاریخ فرق اسلامی در دو جلد اثر دکتر حسین صابری که در جلد نخستین به فرقه های مکتب اعتزال و خوارج اشاره نموده و در جلد دوم فرقه های شیعی را بررسی نموده است .ویا مقاله ی عصر ظهور مذاهب الاسلامیه نوشته ی محمد ابراهیم جناتی در مجله التوحید شماره ۷۸ ( سال ۱۹۹۵ میلادی) [۴۰] اشاره نمود. ۴: بررسی تفصیلی آثار مهم فرقه شناسی : در بخش گذشته به صورت مبسوط پیرامون پیشینه و سیر تطور مکتوبات دانش فرقه نگاری قلم فرسایی کردیم ، و به طور خلاصه بیان شد که عمده تالیفات شیعی در این حوزه در قرون مختلف مشتمل بر « ردیه نویسی » بردیگر فرق بوده که در همان راستا ردیه نویسی بر سلسه های صوفیه نیز رشد نمود ، بعدها دعواهای اخباریان با اصولیان و همچنین فلاسفه نیز به مباحث درون مذهبی و درگیری های مشربی و فکری اضافه گردید ، در دوران متأخر نیز پدیده نامیمون بابیت وبهائیت نیز از این معرکه بی نصیب نماند و از جانب عالمان و اندیشمندان شیعه به شدت مورد نقد و بررسی قرار گرفت ، در مجموع می توان گفت فعالیت عالمان شیعه در طول ادوار گوناگون در حوزه فرقه شناسی و بررسی فرق های مختلف اسلامی کم و یا در برخی قرون ناچیز بوده است ؛ ما در این بخش به بررسی آثار مهم شیعیان در بحث فرقه شناسی می پردازیم: الف: فرق الشیعه : -حیات مولف: حسن بن موسی بن حسن بن محمد بن عباس نوبختی ، از متکلمان و اندیشمندان شیعی در قرن چهارم هجری ست، کینه اش أبو محمد که از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نمی باشد، در میان منابع تنها نام « أ بو الاُ حوص داود بن أسد بن أعفر» به عنوان استاد وی معرفی گردیده است ، هر چند این احتمال وجود دارد که وی نزد پدرش ابوالحسن موسی و دایی اش ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (۲۳۷-۳۱۱) نیز تلمذ کرده باشد، تالیفات نوبختی را تا چهل و پنج اثر تخمین زده اند که به برخی از آنها اشاره می کنم : فِرق الشیعه ، کتاب التوحید الکبیر، کتاب التوحید الصغیر ، الجامع فی الامامه ، کتاب فی خبر الواحد و العمل به ، ردی بر یحیی بن اُصفح در امامت ،رد برکِسی که قائل به رویت خداوند جل و عز گردد، نقض بر کتاب « العثمانیة» جاحظ، رد بر اصحاب تناسخ ، رد بر غلات و بسیاری از تالیفات دیگر ، محققان وفات نوبختی را در حدود سال های ۳۱۰ هجری تخمین زده اند [۴۱] . -کتاب شناسی فرق الشیعه : این کتاب را در حقیقت پس از کتاب اختلاف الشیعه محمد بن هارون مشهور به ا بو عیسی وراق ، نخستین کتاب فرقه شناختی درباره همه فرقه های شیعه دانسته اند ، هر چند نوبختی پس از ابو خلف اشعری قمی در گذشته است اما کتاب او پیش از المقالات و الفرق اشعری نگاشته شده و به رغم برخی محققان اشعری اصول و اصل المقالات و الفرق را از کتاب نوبختی اخذ نموده و مطالبی را بر آن افزوده است [۴۲] . از جمله پرسش های که در مورد این کتاب وجود دارد این است که نوبختی با چه ملاکی گروه های شیعیان عباسی ، غالیان و یا حتی سبائیه را در زیر مجموعه فرق الشیعه گنجانده است؟ گروه های که برخی از آنها در باب الوهیت و یا نبوت پیامبر به گزافه گویی روی آورده اند!، شاید بتوان جواب این پرسش را در تعریف نوبختی از شیعه جستجونمود ،نوبختی شاخصه ی شیعه را اعتقاد به امامت علی بن ابی طالب علیه السلام می دانسته است [۴۳]، لذا دور از ذهن نیست که همین تعریف راه را برای شمارش بی حد و حصر گروه های شیعیان باز نماید ،به گونه ای که ملل ونحل نگران بعد از او در بیان تعداد وتکثیر فرقه های شیعی از او فراتر نرفته اند،بلکه کمتر از اونیز شمارش کرده اند؛ نوبختی بااینکه از متکلمان مشهور امامی بوده وانشعابات گروه های شیعه را براساس انشعاب از امامت امامان دوازده گانه شیعی معین کرده است، اما عنصربی طرفی او دربیان اختلاف شیعه امری مشهود است مثلا : بااینکه اصل واساس شیعه را از زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله دانسته است [۴۴]، اما اولین گروه از شیعه راکه به ناسزا گویی به خلفا پرداخته وگزافه را پیشه ی خود کرده اند را بسائیه به رهبری عبدالله بن سبأ می داند واز گروهی از اهل علم وهمراهان امیر المؤمنین علی علیه السلام نقل می کند که اولین کسی که امامت علی بن ابی طالب علیه السلام را واجب دانست بسائیه بودند[۴۵]، تاجایی سعد اشعری در اثر خود به گونه ای این سخن را تعدیل ویا تحریف می نماید [۴۶]؛ در مقابل نظر نخستین پیرامون کتاب المقالات اشعری واخذ آن از فرق الشیعه ، نگاهی دیگر به کتاب فرق الشیعه او وجود دارد وآن اینکه اساسا کتاب چاپ شده به عنوان فرق الشیعه اثر نوبختی نبوده بلکه مختصر شده از کتاب اشعری ست که به نادرست به نوبختی نسبت داده شده است،این نگاه برای دیدگاه خود به چهار دلیل تمسک کرده اند که به اختصار به آن اشاره می کنم: ۱)همسانی اختلاف نسخ :بدین معنا که اختلاف نسخه هایی را که در کلمات مقالات اشعری مشاهده می کنیم بعینه در همان کلمه از فرق الشیعه نیز قابل رویت است. ۲)پریشانی در فرق الشیعه:وجود سستی تعبیر ومطالب ناپذیرفتنی در فرق الشیعه که خاستگاهشان اختلاف در آرأ نمی تواند باشد. در صورتی که همین مطالب با تغییری اندک در مقالات اشعری موجود بوده و در آنجا از معنا ی صحیح برخوردار است. ۳)جمله ی “لیس من الاصل “:در فرق الشیعه ی چاپ شده ،در بابی از کتاب نسب مادر هادی خلیفه ی عباسی ،خیزران دختر منصور ،یادشده ودر پایان آن این کلمات آمده “الی زیادة لیس من الاصل “این جمله در همه ی نسخ فرق الشیعه موجود است، لذا ظاهرا نسخه ی چاپ شده فرق الشیعه خود فرع نسخه دیگری ست،اما آیا مراد از کلمه “الا صل “نسخه ی اصلی ست که کاتب از روی آن استنساخ کرده یا مراد آن اصل است که این کتاب مختصرشده آن می باشد. راهی برای مطمئن شدن از یکی از این دو احتمال وجود ندارد. ۴)قرینه ای بیرونی :دلیل مقتضی بر صحت انتساب فرق الشیعه به نوبختی وجو ندارد واینکه تشابه بسیاری میان این کتاب ومقالات اشعری وجود دارد واز سوی دیگر انتساب کتاب المقالات به اشعری با وجود قرائنی صحیح به نظر می رسد [۴۷]. از طرف دیگر برخی ناتوانی نوبختی را در معرفی جریان شیعی در جوامع اسلامی آن هم در عصر حضور ومشخص نکردن مشخصه های اصلی این جریان ومعیارهای دقیق در تفکیک وجدایی فرقه هااز هم دیگر وعدم دقت در زمان بندی پیدایش فرقه ها وافزودن گروه های خارج از شیعه به جریان شیعی[۴۸] ،از جمله نقدهایی است که بر این کتاب وارد شده است؛کتاب فرق الشیعه رابرای نخستین بار هلموت ریتر درسال ۱۹۳۱ میلادی در استانبول چاپ کرده وبرای بار دوم نیز محمد صادق آل بحر العلوم در سال ۱۳۵۵ هجری |۱۹۳۶ میلادی آن را همراه با تصحیح ومقدمه در نجف اشرف مجددا به چاپ رسانده است. محمد جواد مشکور کتاب یادشده را به فارسی بر گردانده واین ترجمه در تهران ، توسط مرکز انتشارات علمی وفرهنگی به سال ۱۳۶۲ منتشر شده است ؛از این کتاب دو نسخه یکی در کتابخانه آیت الله مرعشی (ره)و دیگری در کتابخانه ی امیر المؤمنین علیه السلام موجود می باشد [۴۹] . ب:المقالات و الفرق : -حیات مولف: ابوالقاسم سعد بن عبدالله بن أبی خلف أشعری قمی ، از بزرگان امامیه در زمان خودش بوده که از محدثان بزرگ اهل سنت همچون : ا بو حاتم ادریس رازی ( متوفای ۲۷۷ه)حسن بن عوفة عبدی بغدادی ( متوفای ۲۵۷ه) ، محمد بن الملک واسطی دقیقی ( متوفای ۲۶۶ ه) و عباس بن عبدالله بن أبی عیسی الَّتر قفی ( متوفای ۲۶۷ هجری ) حدیث شنیده . و همچنین از احمد بن حسن بن علی بن فضّال ، احمد بن محمد بن عیسی أشعری ، ایوب بن نوح بن درّاج ، محمد بن حسین بن أبی الخطاب و علی بن مهزیار که همگی از بزرگان و اجلاء علمای شیعه هستند ، حدیث نقل نموده است. برخی تالیفات او را به سی و هفت کتاب رسانده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم : کتاب الامامة ، کتاب الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفریة ، کتابی در رد غلات ، کتابی در رد مجُبره، فرق الشیعه ، کتاب الوضوء ، کتاب الصلاة ، کتاب الصوم ، کتاب الحج ، کتاب مفاقب الشیعه و کتاب فضل القم و الکوفه…سعد بن عبدالله در روز چهارشنبه بیست و هفتم شوال سال سیصد هجری بدرود حیات گفته است .[۵۰] -کتابشناسی: گفتیم که محققان سالها پیرامون کتاب مقالات اشعری و فرق الشیعه نوبختی قلم فرسایی می کنند و در پی کشف ارتباط این دو کتاب با یکدیگر می باشند ، برخی چون عباس اقبال بر این عقیده هستند که این دو کتاب در اصل یک کتاب بوده و فرق الشیعه از نوبختی نیست و برخی دیگر چون شیخ فضل الله زنجانی بر این عقیده گرایش پیدا کرده اند که فرق الشیعه از نوبختی ست، استاد رسول جعفریان این احتمال را تقویت کرده که اشعری کتاب را بین سالهای ۲۶۵ تا ۲۸۹ هجری نگاشته باشد ، زیرا در یک مورد مسائل بعد از امام حسن عسکری علیه السلام را آورده و در موردی دیگر عدم شوکت قرامطه را تصریح کرده است که با حمله سال ۲۸۹ هجری قرامطه و بستن راهها و گرفتن مکه سازگاری ندارد[۵۱] . اشعری که گویا گرایش حدیثی او بر گرایش کلامی وی غالب است همانند نوبختی به فرقه های انشعابی شیعیان بعد از در گذشت هریک از امامان شیعه می پردازد و این خط سیر را تا رحلت امام حسن عسکری علیه السلام ادامه داده و به بیش از صد فرقه و دسته به محور امامت ، توحید، سیره و احکام اشاره می کند، از جمله ویژگیهای ممتاز این کتاب نسبت به کتاب نوبختی به علاوه بر جهت گیری مذهبی و کلامی بیشتر وی ، این است که تاویلهایی غالیان را در آیات قرآنی به طور گسترده آورد و موضع ائمه را نسبت به غالیان یادآوری می نماید، این کتاب در سال ۱۳۴۱ شمسی با مقدمه و توضیحات محمد جواد مشکور در تهران ، توسط انتشارات علمی و فرهنگی ( فرانکلین سابق) چاپ شده و ظاهراً ترجمه ای از این کتاب در اختیار نمی باشد. ج: الزینه: -حیات مولف: ا بوحاتم احمد بن حمدان بن اُحمد لیثی ورسنانی رازی از بزرگان و اکابر اسماعیلی در سال ۲۶۰ هجری دیده به جهان گشود ، از زندگی او پیش از پیوستن به دعوت اسماعیلی اطلاع چندانی در دست نیست ، فقط این احتمال هست که در مدرسه دعات یمن تعلیم دیده و از آنجا به ری بار سفر بسته است، با این وجود ابو حاتم به بغداد رفت و آنجا را مرکز اقامت خود قرار داد، برخی از محققان بر این عقیده هستند که مقام علمی او در حدی بود که ماموریت اصلاح خطاها و برقراری سازش و هماهنگی میان معتقد ات جوامع مختلف اسماعیلی در بخشی از ایران به او واگذار شد . اسماعیلیان از لحلظ دعوت برای او شاُنی والا قائل بودند و حمید الدین کرمانی او را از جمله کسانی می خواند که به « سداد طریقه» معروفند[۵۲] . آثار و تالیفات او عبارتند از : الزینه فی الکلمات الاسلامیة العربیة ۲:اعلام النبوة ۳:الاصلاح ۴: الجامع در فقه که ابن ندیم این کتاب را دیده است. ۵: الرجعه ، منسوب به ا بو حاتم که نشانی از آن در دست نیست. تاریخ وفات او را مورخان ۳۲۲ هجری ضبط نموده اند . گفته شده که شصت و دو سال عمر نموده است .[۵۳] -کتابشناسی: این کتاب ،که به عنوان کامل آن الزینه فی الکلمات السلامیة العربی ست، به بحث و بررسی نام ها و اصطلاحات اسلامی به کار رفته در قرآن و حدیث و فرهنگ اسلامی می پردازد،و در مجموع ،این اثر مهم ترین اثر لغوی در شناسایی و بیان ریشه و سیر تطورات اصطلاحات و واژگان فرهنگ اسلامی ،قرآنی و مفاد آنها درعصر جاهلی ست،مولف با تکیه بر مکتب لغوی و ادبی اصحاب اشتقاق که تلاش می کنند بین الفاظ و مدلول لغوی آنها ربط و منا سبتی برقرار کنند ، به توضیح لغوی و ریشه یابی آن دسته از واژگانی که نیازمند شرح و بیان بوده اند،می پردازد، پژوهشگران مهم ترین امتیاز این کتاب را از آثار مشابه ، در همین نکته دانسته اند[۵۴]،به درستی معلوم نیست که این اثر در چه برهه ای از حیات ابو حاتم نوشته شده است،اما برخی از فرازهای آن،حکایت از این دارد که وی با علمایی مانند مبرد(۲۸۵ه)و ثعلب(۲۹۱ه)در بغداد مراوده داشته است.به هر حال وی در این کتاب به بررسی اقسام واژه های که قبل از ظهور اسلام وجود داشته و واژه های دخیل در فرهنگ زبان عربی و الفاظ و کلماتی که در قرن اول و دوم رایج و متداول شده می پردازد ؛ در هر صورت کتاب الزینة از جمله آثار مهم ابو حاتم است که نسخه های متعددی از آن در کتابخانه های اسماعیلیه موجود بوده و حجم آن به تناسب نسخه ها متفاوت است،اکنون حدود نیم قرن است که قسمت ها یی از آن از انزوای کتابخانه ها خارج شده و به چاپ رسیده است.دکتر حسین بن فضل الله همدانی بخش کوچکی از مباحث ویژۀ لغوی آن را در دو جلد در سال های ۱۹۵۷و۱۹۵۸ میلادی همراه با مقدمه و تعلیقات سودمندی در قاهره به چاپ رسانده است.بخشی که وی گزینش و منتشر کرده،تنها شامل۱۵۰ صفحه از ۳۹۵ صفحۀ نسخۀ خطی کتابخانۀ محمدیه در سورت هند است؛دکتر سامرایی بخشی از این اثر را که مربوط به فرقه های اسلامی ست تصحیح و آن را به همراه مقدمه ای در کتاب دیگر خود،الغلو و الفرق الغالیه فی الحضاره الاسلامیه که در سال ۱۳۹۲ در بغداد چاپ شده آورده است،بخش مربوط به فرق و مذاهب این کتاب ،در مقایسه با دیگر مطالب آن اندک است،با این همه می توان آن را به عنوان یک کتاب مستقل و بدون ارتباط با مباحث قبلی عرضه داشت.جایگاه ویژۀ این کتاب در مقایسه با دیگر کتابهای ملل و نحل موجود،از جهت قدمت،بی طرفی نسبی و ریشه یابی القاب و اسامی و چگونگی شکل گیری فرقه ها به گونه ای است که در نظر برخی بی مطالعۀ این کتاب،کار بررسی و شناخت فرقه ها سامان درستی نمی یابد[۵۵]. ترجمه ی این کتاب به نام گرایش ها و مذاهب اسلامی توسط دکتر علی آقا نوری در ۲۷۰ صفحه به همراه متن اصلی کتاب توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب به چاپ رسیده است. د:الفصول المختارة: -حیات مولف: محمد بن نعمان بن عبد السلام حارثی ملقب به شیخ مفید.کینه اش ابو عبدالله و معروف به ابن معلم.در منطقه ی به نام”عکبرا”در ده فرسخی بغداد به سال ۳۳۶ هجری دیده به جهان گشود و در طول زندگانی خود از جمع کثیری از شیوخ شیعه علم اندوزی نمود ، افرادی چون : ابو عبدالله حسین بن معتزلی ، اُبو یاسر طاهر غلام اُبی الجیش بلخی ، علی بن عیسی رّمانی معتزلی ، جعفر بن محمد قولویه قمی ، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به صدوق ، قاضی ابوبکر محمد بن عمرجعابی و ابو غالب احمد بن محمد زُّراری. و اکابر و بزرگانی نیز از او کسب فیض نمودند همچون : شریف مرتضی علی بن حسین بغدادی ( متوفای ۴۳۶ه) ، شریف رضی محمد بن حسین بغدادی ( متوفای ۴۰۶ه) ابو العباس احمد بن علی نجاشی ( متوفای ۴۵۰ ه) ، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (متوفای ۴۶۰ ه) ، ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراکجی ( متوفای ۴۴۹ ه)، ابو یعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری ( متوفای ۴۶۳ه) و ابو الفرج المظفر بن علی بن حسین همدانی نام برد. تالیفات و نگاشته های شیخ مفید راقریب به دویست کتاب تخمین زده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم: الإفصاح در امامت –أوائل المقالات فی المذاهب المختارات –تصحیح الاعتقاد- المسائل العشرة فی الغیبة-إیمان ابوطالب – العیون والمحاسن – أمالی – المقنعه در فقه- مساله فی عصمه الانبیاء –النصرة لسید العترة فی حرب البصرة معروف به الجمل وبسیاری از تألیفات دیگر که برای آگاهی بیشتر به منابع پاورقی رجوع نماید. بالاخره این عالم جلیل القدر در شب جمعه ماه مبارک رمضان سال چهارصد وسیزده (۴۱۳ه)در بغداد وفات نمود ودر مقابر قریش در کنار امامان کاظم وجواد علیها السلام به خاک سپرده شد[۵۶]. -کتابشناسی: در واقع کتاب “الفصول المختارة”تألیف سید مرتضی علم الهدی ست ،که از اثراستادش شیخ مفید به نام “العیون والمحاسن”اقتباس شده است ،این کتاب از این باب که سید با اضافه نمودن ضمائم وفوائد ی برنقل {العیون} که عمده ی این اضافات از خود شیخ مفید نقل گردیده اهمیت این کتاب را دو چندان می نماید ،الفصول المختاره حاوی اطلاعاتی در زمینه کلام ،فقه،حدیث وتایخ تشیع است که قسمت عمده آن را مناظرات شیخ مفید بادیگر فرق اسلامی در برمی گیرد ،لذا می توان اذعان نمود که این مناظرات آگاهی فراخ دامنه ی را نسبت به چگونگی وشیوه مناظره به خواننده آموزش می دهد وخود کلامی ست بس سودمند؛علامه محقق آقا بزرگ تهرانی در الذریعه کتاب دیگری به نام { الفصول من العیون والمحاسن }رانیز به شیخ مفید استناد می دهد که جناب شیخ ظاهرا بعد از تألیفات العیون والمحاسن آن را تلخیص نموده وبه نام الفصول در مجموعه تألیفات اوبنا برنقل نجاشی نقل گردیده است ،هرچند از سرنوشت ایت کتاب اطلاعی در دست نیست [۵۷]ولکن در فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی نسخه ای از کتاب “الفصول العشرة”از شیخ مفید موجود است[۵۸] که به احتمال قوی همین کتاب « الفصول من العیون و المحاسن» باشد زیرا نجاشی ( متوفای ۴۵۰ ه) به جزء این کتاب ، کتابی به نام « الفصول العشرة» برای مفید ضبط ننموده است؛ همچنین در کتابخانه آیت الله حکیم کتابی به نام « الفرق و المقالات » برای شیخ مفید ضبط گردیده که در تملک کاظم بن موسی کاشف الغطا بوده است[۵۹] ؛ در قرن دوازدهم کتاب « الفصول المختارة» توسط آقا جمال الدین محمد بن حسین خوانساری به نام مقرب الخرقان حاج احمد بیک در دو جلد ترجمه گردید، که جلد اول شامل هفتاد مجلس و جلد دوم شامل پنجاه مجلس می باشد[۶۰] . ۵-تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام: منسوب به سید مرتضی بن داعی حسینی رازی ، کتاب به زبان فارسی نگاشته شده و مولف آن دقیقا مشخص نیست، این کتاب در سال ۱۳۱۳ با تصحیح عباس اقبال به چاپ رسید و در سال ۱۳۶۴ توسط انتشارات اساطیر تجدید چاپ شده است ، آیه الله شبیری زنجانی سه مقاله در نقد مطالب مقدمه مرحوم اقبال و ابطال قطعی نسبت کتاب به سید مرتضی بن داعی حسینی رازی نگاشته است [۶۱] . از آنجا که این کتاب بعد از بیان الادیان ، نوشته ابو المعالی نگاشته شده از کهن ترین متون اصلی فارسی در باره فرق اسلامی بشمار می اید، نویسنده در بررسی فرق به تاریخ ظهور هر یک از آنها اشاره دارد ،هر چند گاهی دچار خطاهای فاحشی نیز شده است همچون : ظهور مرجئه در زمان مامون عباسی، ظهور اشعری در سال ۳۶۵ ه و یا فرقه صوفیه را به عنوان فرقه های اهل سنت دانستن از اشتباهات این کتاب می باشد ، وی بر خلاف فرقه نگاران دیگر به مباحث فقهی نیز توجه دارد ، ثلث پایانی کتاب در تبیین و دفاع از شیعیان اثنی عشریه و رفع شبهه از آنان است و همچنین صفحات قابل توجهی از این کتاب گزارش و تحلیل برخی از احادیث جعلی ست که توسط پاره ای از سنیان نقل شده است ؛ این کتاب از جمله خوش اقبال ترین کتابهای فرقه نگاری ست که نسخ متعددی در دو کتابخانه امام صادق علیه السلام قزوین و کتابخانه آیه الله مرعشی دارا می باشد[۶۲] . ۶-الطرائف فی معرفة المذاهب: -حیات مولف : علی بن موسی جعفر بن محمد بن أحمد حسنی ، معروف به سید بن طاووس در شهر حله به سال ۵۸۹ هجری دیده به جهان گشود ، وی در نزد پدرش سید موسی ، سالم بن محفوظ حلّی ، علی بن یحیی بن علی الخیاط ، سید حیدر بن محمد بن زید حسینی ، ابن نجار بغدادی شافعی ، محمد بن جعفر بن نما حلی کسب فیض کرده و در طول حیات خود کتابهای زیادی در فنون مختلف از خود به یادگار گذاشته است همچون : الطر ائف فی معرفة مذاهب الطوائف، الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المومنین، الانوار الباهرة فی انتصار العترة الطاهرة، الملهوف علی قتلی الطفوف ،مسلک المحتاج الی مناسک الحاج و الاصطفاء فی تواریخ الملوک و الخفاء، سید بن طاووس در سال ۶۶۱ هجری متولی نقابت طالبیان گردید و این منصب را دارا بود تا اینکه در سال ۶۶۴ هجری و در سن ۷۵ سالگی بدرود حیات گفت[۶۳] . -کتابشناسی: شخصی که نامش ذکر مجهول می باشد کتاب « اطراف الدلائل» شیخ مفید را دیده و بعد از مطالعه آن و با عنایت به باب آخر کتاب که در آراء واندیشه های اهل سنت ست از ابن طاووس خواسته که کتابی در این موضوع بنگارد ، ابن طاووس در پاسخ کتاب حاضر را در چند فصل نوشته و خود را در مقدمه به نام « عبد المحمود بن داود مصری » نامیده است ، مولف در این کتاب به نقد اهل سنت در اصول و فروع پرداخته و نقد خود را به کتب صحاح و مسانید معتبر و کتابهای تفسیری ، فقهی ، کلامی و تاریخی آنها مستند کرده است، در واقع این کتاب رد برهمه ی مذاهب به جز مذهب شیعه بحساب می آید، که در آن به ادله عقلی و نقلی استناد جسته است ، متن کتاب و ترجمه فارسی آن به چاپ رسیده است: علی بن حسن زواری آن را ترجمه کرده و دو نسخه از ترجمه نیز به شماره ۱۳۴۳ و ۵۴۲۸ در کتابخانه سپهسالار موجود می باشد [۶۴] . و همچنین ترجمه ی دیگری نیز توسط فردی مجهول به خط مترجم متعلق به قرن ۱۳ و ۱۴ هجری در کتابخانه آیه الله گلپایگانی نگهداری می شود[۶۵] . سید بن طاووس در کتاب « کشف المحجه» تصریح می کند که کتاب الطرائف از آن اوست ، این کتاب به سال ۱۳۰۱ به قلم یکی از فضلاء به فارسی ترجمه شده و همراه با ترجمه کشف المحجه به طبع رسید، در تهران نیز به سالهای ۱۲۹۴-۱۳۰۲-۱۳۲۰قمری به چاپ سنگی و در نجف به سال ۱۳۶۹ه به چاپ سربی رسیده است [۶۶] ، ترجمه اول این کتاب توسط ابو الحسن علی بن حسن زواره ای ( متوفای ۹۸۴ هجری) به نام طراوة اللطائف در ترجمه کتاب الطرائف در ۶ رجب ۹۶۱ هجری به پایان رسیده و به شاه طهماسب صفوی تقدیم شده است[۶۷] . چهار نسخه از کتاب الطرائف در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود می باشد[۶۸] . ز-بیان الادیان : نگاشته ی ابو المعالی محمد بن نعمت بن عبیدالله حسینی علوی ست ، این کتاب متن کوتاهی در شرح ادیان و مذاهب اسلامی ست که در اثر بحثی که در مجلس امیر فخر الملک ابو الفتح مظفر بن قوام الدین اتفاق افتاد در سال ۴۸۵ هجری تالیف گردید و می توان گفت که از نخستین آثار فرقه نگاری به زبان فارسی ست ؛ ثلث پایانی کتاب شامل حکایات و داستانهای شیرین و خواندنی درباره افرادی که در جامعه اسلامی ادعای خدایی و نبوت داشته اند می باشد ، اگر ارزش داوری وی را درباره خوارج و برخورد شدید او با غالیان منسوب به شیعه را نادیده نگیریم فضای حاکم بر کتاب گزارش گونه می باشد، گزارش بی طرفانه وی از اهل سنت و برخی از تعابیر محترمانه او نسبت به شخصیتهای مورد نقد شیعیان امامی و همچنین شیوه وی در بیان عقاید امامیه اثنا عشری به گونه ای ست که نمی توان به روشنی درباره گرایش خاص عقیده ای وی قضاوت نمود ، او در معرفی اعتقادات شیعه اثنی عشری بیشتر به بیان تعالیم فقهی آنان اکتفا کرده و به نظر می رسد مواردی از گزارش او در این باره متکی بر مشاهدات و روایات شفاهی می باشد ، ابو المعالی کتاب را در پنج باب نگاشته که چهار باب آن از سوی مرحوم استاد اقبال آشتیانی تصحیح و به زیور طبع رسیده است ، سپس باب پنجم نیز از سوی استاد محمد تقی دانش پژوه تصحیح گردیده و به همراه چهار باب مجدداً چاپ گردید ؛ نسخه های متعددی از این کتاب در کتابخانه های مختلف موجود می باشد[۶۹] . ح:المنیة و الامل: -حیات مولف: المهدی الدین الله احمد بن یحیی بن مرتضی بن مفضل حسنی در سال ۷۶۴ هجری در إلهان آنس به دنیا آمد و قسمتی از علوم را نزد برادرش هادی بن یحیی ( متوفای ۷۹۳ه) تلمذ نمود و به حلقه ی درسی محمدبن یحیی بن محمد حجی وصل گردید و علم کلام و اصول فقه را از او آموخت ، وی همچنین نزد علی بن عبدالله بن احمد صائدی و احمد بن محمد نجری کسب دانش نمود تا حائز ملکه اجتهاد شد ؛ بعد از مرگ الناصر محمد بن علی معروف به صلاح الدین در سال ۷۹۳ هجری به عنوان امام زیدیه با او بیعت شد ، برخی از تالیفات او عبارتند از: القلائد فی تصحیح العقائد-ریاضه الاُفهام فی لطیف الکلام – المنیة و الامل فی شرح کتاب الملل و النحل – التحقیق فی الإکفار و التفسیق – الأزهار فی فقه الأئمه الاُطهار[۷۰] . وی در سال ۸۴۰ هجری بدرود حیات گفته است. -کتابشناسی: مولف کتاب زیدی مذهب است که در تدوین این کتاب نگاه معتزلی وی بر دیگر اندیشه های موجود در زمان او غلبه دارد، از مقدمه مسجع کتاب به دست می آید که نویسنده این اثر را در دوران جوانی نگاشته است ، علاوه بر شواهد تاریخی محتوای کتاب گویای آن است که نویسنده آشنایی چندانی با محیط بیرون از خود نداشته و در تقسیم بندی شیعیان به روشنی گرایش زیدی خود را نشان می دهد، وی شکل گیری شیعه به معنای کلامی آن را بعد از شهادت حسین بن علی علیه السلام می داند ، هر چند بنابر نظر برخی محققان این کتاب در اصل شرح باب اول کتاب البحر الزّخار مولف است که در ملل و نحل[۷۱] نگاشته شده ، اما در فهرست مخطوطات کتابخانه ی صنعاء یمن کتابی مستقل به نام « الملل و النحل» برای ابن مرتضی ذکر شده که نسخه خطی آن در این کتابخانه نگهداری می شود [۷۲] ، شاید هم این احتمال وجود داشته باشد که بخش اول البحر الزّخار را به صورت جداگانه و مستقل به نام « الملل و النحل » استساخ کرده باشند ، در مجموع هشت نسخه از کتاب المنیة ابن مرتضی در کتابخانه غربیة صنعاء موجود است که قدیم ترین آنها متعلق به ۱۰۱۵ هجری و متاخرترین این نسخه ها متعلق به سال ۱۱۸۵ هجری ست[۷۳] ، این کتاب در سال ۱۳۱۶ هجری در هند با تحقیق توما ارنلد به چاپ رسیده است . ط: البحر الزخار: از احمد بن یحیی مرتضی ست که کتاب را مانند دایرة المعارفی از علوم اسلامی سامان داده است ، اولین بخش کتاب درباره ملل و نحل است؛ این بحث با گزارشی از فرق اسلامی آغاز شده و با بحث و بررسی از مذاهب اسلامی ادامه یافته است . او فرق اسلامی را شش گروهی معرفی می نماید: شیعه – معتزله- خوارج- مرجئه- عامه- حشّویه ، داوری او نسبت به امامیه همراه با انتقاد است ، اما نسبت به زیدیه جانبدارانه بحث کرده است و در اعتبار اخلاقی و علمی آنها سخن گفته و آنان را ستوده است. او باطنیهّ را خارج از اسلام شمرده و عقایدشان را نکوهیده است و بالاخره پس از توضیح در مورد فرقه ناجیه ، زیدیه را فرقه ناجیه معرفی می نماید. [۷۴] نتیجه گیری: دانش فرقه نگاری و شناخت مذاهب گوناگون اسلامی از اهم علوم در حوزه دین پژوهشی به حساب می آید، دانشی که جرقه های اولیه ی آن در همان قرون نخستین شکل گیری اسلام و ایجاد شکاف افتراق رنگ و بویی به خود گرفت ، در این میان سهم عالمان شیعه در بسط و گسترش آن نباید به وادی فراموشی سپرده شود ، تلاشی که هرچند در قرون متمادی فرازها و فرودهای مختلفی داشته اما در مجموع کوششی ست قابل تقدیر ، سهم عالمان شیعه در گستره علم کلام بیش از پیش در موضوع علم کلام وردیه نویسی های متعدد بر فرق دیگر است اما در لابه لای این صفحات و تورق آثار تاریخی – رجالی ردپای از دانش فرقه نگاری در میان آثار شیعیان نیز یافت می شود. -منابع و مآخذ: الف:کتابنامه: ۱)قرآن کریم ۲)ابن شهر آشوب ، محمد بن علی ، معالم العلماء، قم ، نشر الفقاهه . ۱۴۲۵ ه ۳)ابن منظور ، محمد بن مکرم ، لسان العرب، بیروت ، دار صادر ، چاپ چهارم، ۲۰۰۵ هجری ۴)اشعری ، سعد بن عبدالله ، المقالات و الفرق، تحقیق دکتر محمد جواد مشکور ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، بی تا. ۵)ابن فارس ، ابو الحسین احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، ۱۴۲۹ه، ۲۰۰۸ میلادی. ۶)ابن حزم، علی بن احمد ، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل ، تحقیق محمد ابراهیم نصر و عبد الرحمن عمیره، ۵ جلد ی، دارالجیل، بیروت ، ۱۴۱۶ ه. ۷) اردبیلی ، محمد بن علی ، جامع الرواة وازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی ، چاپ دوم ، ۱۴۲۸ه. ۸) افندی ، میرزا عبدالله ، ریاض العلماء و حیاض الفضلا ء، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی ، ۱۴۰۳ه. ۹)امین ، سید محسن ، اعیان الشیعه ، تحقیق حسن امین ، بیروت ، دار التعارف، دوره ۱۰ جلدی ، ۱۴۰۶ ه. ۱۰) ابن ندیم ، محمد بن اسحاق ، ترجمه م.رضا تجرّد، تهران ، انتشارات کتابخانه ابن سینا ، چاپ اول ، ۱۳۴۳ ه ش. ۱۱)بجنوردی ، محمد کاظم ، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، تهران ، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، ۱۳۸۵ ه ش. ۱۲) بغدادی ، احمد بن علی ، تاریخ بغداد اُو مدینه السلام ، بیروت ، دارالکتب العلمیه، چاپ پنجم ، ۱۴۲۵ه ق. ۱۳) جوهری ، اسماعیل بن حماد، تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، چاپ پنجم ، ۲۰۰۹ میلادی. ۱۴) جرجانی ، علی بن محمد بن علی ، التعریفات ، تحقیق ابراهیم أبیاری، بیروت ، دارالکتاب العربی ، ۱۴۰۵ه. ۱۵) حموی، یاقوت، معجم الادباء، بیروت، دار احیاء التراث العربی ، چاپ دوم ، ۲۰۰۹ میلادی. ۱۶) حر عاملی ، محمد بن حسن، أمل الآمال ، تحقیق سید احمد حسینی، نجف اشرف ، مطلبعة الآداب ، بی تا. ۱۷) راغب اصفهانی ، حسن بن محمد، مفردات الفاظ القرآن ، ترجمه مصطفی رحیمی نیا، چاپ اول ، تهران ، نشر سبحان، ۱۳۸۶ ه ش. ۱۸) رازی ، احمد بن حمدان ، الزینة ، مترجم دکتر علی آقا نوری ، قم ، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب ، چاپ دوم ، ۱۳۹۰ هش. ۱۹) ری شهری ، محمد، میزان الحکمة، قم ، دارالحدیث ، چاپ ششم ، ۱۳۸۵ هش. ۲۰) زمخشری ، محمود بن عمر، أساس البلاغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی ، چاپ اول ، ۱۴۲۲ ه ق. ۲۱) زرکلی ، خیر الدین ، الاعلام ، بیروت، دارالعلم الملا یین، چاپ ۱۷، ۲۰۰۷ میلادی. ۲۲) ذهبی ، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، دار الفکر، چاپ اول ، ۱۴۱۷ هق. ۲۳) سبحانی ، جعفر، موسوعه طبقات الفقهاء، قم ، موسسه امام صادق علیه السلام ، چاپ اول ، ۱۴۱۸ ه ق. ۲۴) سبحانی ، جعفر، معجم طبقات المتکلمین ، قم ، موسسه امام صادق علیه السلام ، چاپ اول ، ۱۴۲۴ه ق. ۲۵) شهرستانی ، محمد عبدالکریم بن احمد، الملل و النحل ، بیروت ، دارالفکر ، ۲۰۰۸ میلادی . ۲۶) شوشتری ، محمد تقی ، قاموس الرجال ، قم ، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ ه ق. ۲۷) صفدی ، خلیل بن اُیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، لبنان ، چاپ اول ، ۲۰۰۵ میلادی. ۲۸) طریحی، فخر الدین بن محمد ، مجمع البحرین، تهران ، نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ چهارم ۱۳۸۵ش. ۲۹) طوسی ، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق شیخ جواد قیومی، قم ، نشر فقاهه، چاپ دوم ، ۱۴۲۲ ه. ۳۰)طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، بیروت، چاپ سوم ، دارالاضواء، بی تا. ۳۱) طهرانی ، آقا بزرگ ، طبقات أعلام الشیعه، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، چاپ اول ، ۱۴۳۰ه. ۳۲) عسقلانی ، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت ، دار الفکر، بیتا. ۳۳) فیومی ، احمد بن محمد ، المصباح المنیر، قم ، دار الهجرة ، ۱۴۰۵ه. ۳۴) فراهیدی ، خلیل بن احمد ، کتاب العین، تحقیق دکتر مهدی مخزونی، دکتر ابراهیم سامرائی، بیروت، موسسه أعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۸ ه. ۳۵) قهپائی، علی ، مجمع الرجال ، بیروت، دار احیاء التراث العربی ، چاپ اول ، ۲۰۲۰ میلادی. ۳۶) مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذهب و المختارات، دانشکاه تهران ، تهران، ۱۳۷۲ ش. ۳۷) مشکور ، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی ، مقدمه کاظم مدیر شانه چی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس، مشهد ، ۱۳۶۸ ش. ۳۸) نجاشی، احمد بن علی ، رجال ، تحقیق آیت الله شبیرس زنجانی ، قم، نشر اسلامی چاپ هفتم، ۱۴۲۴ ه. ۳۹) نوبختی ، حسن بن موسی، فرق الشیعه ، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران ، علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، ۱۳۹۱ ش. ۴۰) ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامه یا فرقه های اسلامی و مسئله امامت ، ترجمه علی رضا ایمانی ، قم ، ادیان و مذاهب ، چاپ دوم ، ۱۳۸۹ ش. ۴۱) نوری، میرزا حسین، وسائل الشیعه و مستدرکها، قم ، نشر اسلامی ، چاپ اول ، ۱۴۲۸ ه. ب: فهرست نسخ خطی: ۴۲) فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی ، اول ، ۱۴۲۵ه. ۴۳) فهرست نسخه های خطی آیت الله گلپایگانی ، تهران، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، چاپ اول ، ۱۳۸۸ ش. ۴۴) فهرست المقالات التاریخیه، مصطفی صادقی ، قم ، پژوهشکده حوزه و دانگاه، چاپ اول ، ۱۳۸۰ش. ۴۵) فهرستواره نسخه های خطی کتابخانه امیر المومنین نجف اشرف ، سید علی موجانی ، علی بهرامیان ، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول ، ۱۳۸۹ش. ۴۶) فهرست نسخه های خطی کتابخانه امام صادق(ع) قزوین، قم، حوزه علمیه قزوین چاپ اول ۱۳۹۰ش. ۴۷) معجم المحظوطات النجفیه، دکتر محمد زوین- دکتر مشکور العوادی ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی ، چاپ اول ، ۱۴۳۳ ه. ۴۸)فهرس المخطوطات الیمنیه ، دکتر احمد محمد عیسوی- احمد یحیی غماری ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، ۱۴۲۶ه. ۴۹) فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ، چاپ اول ۱۳۸۴ش. ج: مقالات : ۵۰) فرق الشیعه یا مقالات الامامیه از نوبختی یا اشعری؟ ، سید محمد رضا جلالی ، ترجمه جویا جهانبخش، کتاب ماه دین، بی تا. ۵۱) گزیده کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی ، رسول جعفریان ، آیینه پژوهش ، شماره اول و دوم ۵۲) نقد جریان شناسی نوبختی در فرق الشیعه، رسول رضوی ، علی رضا بهرامی، کلام اسلامی سال ۲۲ شماره۸۱ [۱]لسان العرب ج ۱۱ ص ۲۹۹-۳۰۰/ الصحاح ج ۳ ص ۹۳۴-۹۳۵/ مفردات راغب ص ۳۳۹/ مصباح المنیر ج ۲ ص ۴۷۰/ مجمع البحرین ج ۳ ص ۳۹۳-۳۹۴ [۲]مفردات راغب ص ۳۴۰ [۳] کتاب العین ج ۵ ص ۱۴۷ [۴] میزان الحکمه ج ۱۰ احادیث ۱۵۸۶۸ تا ۱۵۸۷۱ ص ۴۶۱۱ [۵]کتاب الزینه بخش سوم ص ۲۴۹ [۶]فرهنگ فرق اسلامی محمدجواد مشکور ص ۵ مقدمه مرحوم شانه چی [۷] رجال نجاشی شماره ۱۰۱۶ ص ۳۷۲ [۸] رجال نجاشی شماره ۱۱۴۹ ص ۴۲۸ [۹] رجال نجاشی شماره ۱۰۵۶ ص ۳۹۵ [۱۰] رجال نجاشی شماره ۶۱۷ ص ۲۳۲ [۱۱] تاج العروس ج ۵ ص۴۰۵-۴۰۷/مفردات راغب ص۲۴۴/مقایس االغه ص ۵۲۳/اساس البلاغه ص ۴۰۸ [۱۲]لسان العرب ج ۸ ص ۱۷۶ [۱۳]الزینه ص ۶۹ [۱۴] فرق الشیعه ص ۳ [۱۵] المقالات و الفرق ص ۱۵ [۱۶]مسائل الامامه ص ۱۷۴ [۱۷]الملل و النحل ج ۱ ص ۱۳۱ [۱۸] الفصل ج ۲ ص ۲۷۰ / التعریفات ص ۱۲۹ [۱۹] اوایل المقالات ص ۲۴ [۲۰]رجال کشی شماره ۴۰۹/رجال نجاشی شماره ۱۲۳۲/الفهرست شماره ۱۰۰/معالم العلما شماره ۱۰۹/الذریعه ج ۱۶ شماره ۳۵۸ص۷۲/معجم رجال الحدیث ج۲شماره ۵۵۷ص۱۱۱/معجم طبقات المتکلمین ج ۱ شماره ۵۵ ص ۳۵۹ [۲۱] الذریعه ج ۱۶ ص ۱۷۴ [۲۲] رجال نجاشی شماره ۴۶۵/اعیان الشیعه ج۷ص۲۲۵/طبقات أعلام الشیعه ج۱ص۱۳۴/طبقات الفقهاء ج۳شماره ۹۲۴ص۲۶۳/طبقات المتکلمین ج۱ ص۳۸۵ شماره [۲۳] فهرست ابن ندیم ص۲۶۵/ رجال نجاشی شماره ۶۷/ الفهرست طوسی ۳۶/ جامع الرواه ج۱ص۹۹/ مجمع الرجال ج۱ص۲۱۷ [۲۴] فهرست ابن ندیم ص ۲۶۵/ رجال نجاشی شماره ۱۴۶/ رجال طوسی ص ۴۶۲ شماره ۴ [۲۵] رجال نجاشی شماره ۶۱۵/ معالم العلماء شماره ۴۹۹/ لسان المیزان ج ۴ شماره ۱۸۴/ جامع الرواه ج ۱ شماره۴۶۶ [۲۶] رجال نجاشی شماره ۶۶۳/ معجم الاُدباء ج۱۳ ص ۹۰/ سیر اعلام النبلاء ج ۱۵ شماره ۳۴۳ [۲۷] رجال نجاشی شماره ۱۰۴۵/ الفهرست شماره ۵۹۹/ مجمع الرجال ج ۵ ص ۱۶۲ /قاموس الرجال ج ۸ ص ۷۳ [۲۸] فهرست ابن ندیم ص ۲۸۰/لسان المیزان ج ۱ ص ۱۶۴/ریاض العلما ج ۵ ص ۴۳۴/اعیان الشیعه ج ۲ ص ۵۸۳ [۲۹] رجال نجاشی شماره ۱۰۶۸/ تاریخ بغداد ج۳ شماره ۱۲۹۹/ سیر اعلام النبلا ج۱۷ شماره۲۱۳/الوافی بالوفیات ج ۱ شماره ۱۷/امل الآمل ج ۲ ص ۳۰۴/اعلام ج ۷ ص ۲۱ [۳۰]ریاض العلماج اص ۲۶۸/ اعیان الشیعه ج ۵ ص ۲۱۲/ الذریعه ج ۲ شماره ۱۵۷ / طبقات اعلام الشیعه ج ۳ ص ۴۱/ طبقات المتکلمین ج شماره ۲۵۳ ص ۳۶۳ [۳۱] امل الامل ج ۲ شماره ۶۲۲ / اعیان الشیعه ج ۸ ص ۳۵۸ / طبقات اعلام الشیعه ج ۳ ص ۱۱۶/ محجم رجال الحدیث ج ۱۲ شماره ۸۵۳۲/ طبقات الفقها ج ۷ شماره ۲۵۳۷ [۳۲] ریاض العلما ج ۳ ص ۱۰۳ / الذریعه ج ۲ شماره ۱۹۶۵ / طبقات اعلام الشیعه ج ۳ ص ۱۰۹/ طبقات الفقها ج ۸ شماره ۲۷۳۲ / طبقات المتکلمین ج ۳ شماره ۲۹۱ [۳۳] اعیان الشیعه ج ۳ ص ۲۰۳ / اعلام زرکلی ج ۱ ص ۲۶۹ / طبقات الفقها ج ۹ شماره ۲۸۹۵ / طبقات المتکلمین ج ۳ شماره ۳۱۹ ص ۱۸۷ [۳۴] اعلام زرکلی ج ص ۱۴۲ / طبقات المتکلمین ج ۴ شماره ۴۶۴ ص ۲۰۸ [۳۵] مستدرک الوسایل ( الخاتمه ) ج ۳ ص ۳۸۸ / اعیان الشیعه ج ۷ ص ۲۰۳ / طبقات اعلام الشیعه ج ۶ ص ۳۲۱ / الذریعه ج ۱ شماره ۱۴۶۸ [۳۶] اعیان الشیعه ج ۹ ص ۱۹۳ / الذریعه ج ۷ شماره ۱۳۰۹ / طبقات الفقها ج ۱۳ شماره ۴۳۰۵ / طبقات المتکلمین ج ۵ شماره ۶۰۵ ص ۱۴۹ [۳۷] اعیان الشیعه ج ۱۰ ص ۱۵۸ / طبقات الفقها ج ۱۳ شماره ۴۳۶۲ / طبقات المتکلمین ج ۵ شماره ۶۲۴ ص ۱۹۱ [۳۸] طبقات المتکلمین ج ۵ ص ۲۸۸ شماره ۶۶۷ [۳۹] فهرست نسخ خطی کتابخانه آیت الله مرعشی ج ۱۸ ص ۱۲۳ شماره ۶۹۳۶ [۴۰] فهرس المقالات التاریخیه ص ۲۰۸ شماره ۱۸۰۳ [۴۱] رجال نجاشی شماره ۱۴۶/ فهرست ابن ندیم ۲۶۵ / الفهرست طوسی شماره ۱۶۱ / معالم العلما شماره ۱۸۱ / سیر اعلام النبلا ج ۱۵ شماره ۱۰۷۵ / مجمع الرجال ج ۲ ص ۱۵۷ / لسان المیزان ج ۲ شماره ۱۰۷۵ / ریاض العلما ج ۱ ص ۳۲۶ / اعیان الشیعه ج ۵ ص ۳۲۰ / طبقات اعلام الشیعه ج ۱ ص ۱۰۲ / قاموس الرجال ج ۳ ص ۲۵۱ [۴۲] مقدمه فرق الشیعه ص ۲۰ [۴۳] همان مدرک ص ۱۷ [۴۴] همان مدرک ص ۱۸ [۴۵] همان مدرک ص ۲۲ [۴۶] المقامات ص ۲۱ [۴۷] اطلاع بیشتر رجوع کنید به مقاله : فرق الشیعه یا مقالات الامامیه از نوبختی است یا اشعری نوشته استاد سید محمدرضا حسینی جلالی ترجمه جویا جهانبخش. [۴۸] مقاله نقد جریان شناسی نوبخی در فرق الشیعه ، رسول رضوی – علیرضا بهرامی ، کلام اسلامی سال ۲۲ شماره ۸۵ [۴۹] فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره) ج ۷ ص ۳۱۴ مجموعه ۲۷۵۴شماره ۱۸/فهرستواره نسخه های خطی کتابخانه امیرالمومنین (ع) نجف اشرف ص ۱۸۱ شماره ۲۱۶ [۵۰] رجال نجاشی شماره ۴۶۵/الفهرست طوسی شماره ۳۱۸/معالم العلما شماره ۳۵۸/مجمع الرجال ج ۳ ص ۱۰۵/جامع الرواه ج ۱ ص ۳۵۵/اعیان الشیعه ج ۷ ص ۲۲۵/الذریعه ج ۲ شماره ۱۲۹۶/طبقات اعلام الشیعه ج ۱ ص ۱۳۴/معجم رجال الحدیث ج ۸ شماره ۵۰۴۸/قاموس الرجال ج ۴ ص ۳۳۴/طبقات المتکلمین ج ۱ شماره ۷۲ ص ۳۵۸ [۵۱] ر.ک: مقاله گزیده کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی،رسول جعفریان،بخش دوم،آینه پژوهش شماره ۲ [۵۲] دایره المعارف بزرگ اسلامی ج ۵ ص ۳۰۷مقاله مسعود جلالی مقدم [۵۳]الفهرست ابن ندیم ص ۲۸۰/لسان المیزان ج ۱ ص ۱۶۴/ریاض العلما ج ۵ ص ۴۳۴/اعیان الشیعه ج ۲ ص ۵۸۳/اعلام زرکلی ج ۱ ص ۱۱۹/ دایره المعارف بزرگ اسلامی ج ۵ ص ۳۰۷ [۵۴] الزینه ج ۱ مقدمه دکتر حسین همدانی ص ۱۴-۲۱-مقدمه دکتر علی آقا نوری ص ۱۹ [۵۵] الزینه مقدمه دکتر عل آقا نوری ص ۲۲-۲۳ [۵۶] الفهرست ابن ندیم ص ۲۶۶/رجال نجاشی شماره ۱۰۶۸/الفهرست طوسی شماره ۷۱۰/تاریخ بغداد ج ۳ شماره ۱۲۹۹/سیر اعلام النبلا ج ۱۷ شماره ۲۱۳/الوافی بالوفیات ج ۱ شماره ۱۷/لسان المیزان ج ۵ شماره ۱۱۹۶/اعیان الشیعه ج ۹ ص ۴۲۰/طبقات اعلام الشیعه ج ۲ ص ۱۸۶/طبقات الفقها ج ۵ شماره ۲۰۱۲/طبقات المتکلمین ج ۲ ص ۲۵۰ شماره ۱۹۹ [۵۷] الذریعه ج ۱۹ ص ۲۴۵ شماره ۹۷۳ [۵۸] فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره)ج۳۲ص۵۲۰شماره ۵۷۶ [۵۹] معجم المحظوطات النجفیه ص ۶۱۹ [۶۰] فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره) ج ۱۳ ص ۳۸۸ شماره ۵۱۸۴ [۶۱] ر.ک مکتب اسلام سال اول شماره ۸ ص ۴۴۷/ شماره ۹ ص ۵۴/شماره ۱۰ ص ۵۳ ر.ک ،گزیده کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی ، رسول جعفریان آینه پژوهش شماره ۱ ص ۱۰۰ [۶۲] فهرست نسخه های خطی کتابخانه امام صادق (ع)قزوین ج ۱ ص ۵۰ شماره ۳۳/فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره) ج ۸ ص ۱۸۷ مجموعه ۳۰۰۸ شماره ۹ – ج ۱۵ص ۲۳۲ شماره ۵۸۵۰،ج ۱۸ ص ۴۹ شماره ۶۸۶۱-ج ۲۳ ص ۱۲۰ شماره ۸۹۴۸ [۶۳] اعیان الشیعه ج ۸ ص ۳۵۸/طبقات اعلام الشیعه ج ۳ ص ۱۱۶/اعلام زرکلی ج ۵ ص ۲۶/طبقات الفقهاج ۷ ص ۱۸۰ شماره ۲۵۳۷/طبقات المتکلمین ج ۲ ص ۳۹۷ شماره ۲۷۲ [۶۴] فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیه اله گلپایگانی ج ۵ ص ۲۸۵۰ [۶۵] همان مدرک ج ۲ ص ۸۴۴ [۶۶] فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ج ۱۴ ص ۱۱۶ شماره ۳۰۰۷-ج ۱۶ ص ۳۴ شماره ۳۵۱۸ [۶۷] فهرست کتابخانه امام صادق (ع) قزوین ج ۲ ص ۳۰۶شماره ۶۱۳-فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره) ج ۲ ص ۲۶۱ شماره ۱۰۸۱ [۶۸] فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی ج ۱ ص ۷۸ مجموعه ۶۷ شماره ۴ – ج۶ ص۱۶۹ شماره ۲۱۶۴-ج ۱۴ ص ۲۷۰ شماره ۵۴۸۷-ج ۲۰ ص ۱۳۸ شماره ۷۷۷۳ [۶۹] به عنوان نمونه : فهرست نسخ خطی کتابخانه آیه الله مرعشی (ره) ج ۲۴ ص ۷۲ شماره ۹۲۸۶-ج۳۳ص۷۷ شماره ۱/۱۳۰۳۷ [۷۰] اعیان الشیعه ج ۳ ص ۲۰۳/اعلام زرکلی ج ۱ ص ۲۶۹/طبقات المتکلمین ج ۳ ص ۱۸۷ شماره ۳۱۹ [۷۱] آینه پژوهش شماره ۲ ص ۲۱۳ مقاله رسول جعفریان [۷۲] فهرس المخطوطات الیمینه ج ۱ ص ۴۰۲ شماره ۸۶۹ [۷۳] همان مدرک ج ۱ ص ۴۰۵ شماره ۶۱۶ [۷۴] آینه پژوهش شماره ۱ ص ۹۸ مقاله رسول جعفریان