بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه

زیدیه بازدید: 1432
(مدت زمان لازم جهت مطالعه: 12 - 24 دقیقه)

بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه

1 سید احسان صادقیان
چکیده
امامت نخستین مسئله بحث برانگیز و اختلاف آفرین در تاریخ اسلام بود که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) اولین
دسته بندي ها و انشعابات را در میان مسلمانان به وجود آورد. اگرچه مسلمانان پیرو نظریه امامت خود بعدها به طور
کلی به سه شاخه اصلی زیدیه، اسماعیلیه و اثناعشریه تقسیم شدند. این تحقیق بر آنست تا با تکیه بر روش تاریخی
امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و اثناعشریه (امامیه) را مورد بررسی قرار دهد. یافته هاي این تحقیق حاکی از آن است
که در طی فرآیند تکامل تاریخی دو فرقه هر چند هر دوي آنها نقاط اشتراك فراوانی در موضوع امامت با یکدیگر
داشتند اما حوادث تاریخی و برداشت هاي متفاوت متکلمان هر دو فرقه از آنها باعث به وجود آمدن اختلافاتی در این
زمینه شده است؛ اختلافاتی همچون شیوه گزینش امام و ویژگی هاي او نیز تعداد امامان و وظایف و اختیارات آنها از
این جمله اند.
واژگان کلیدي: شیعه، امامیه، زیدیه، امام، امامت.
1 . دانشجوي کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه شهید بهشتی / com.yahoo@Ehsansadeghian

معناي لغوي واژه ي امام
واژهي «امام» از ریشه ي «امم» مهموز الفاء و مضاعف است که در لغت به معانی زیر آمده است:
الف) آنچه مورد پیروي و تبعیت قرار میگیرد؛ «امام به کسرالف بر وزن فعال به معناي کسی
3 است که مورد پیروي است.
همچنین گفته شده است که: «امام را به دلیل اینکه او پیشرو و
4 مردم پیرو هستند، امام نامیدند.
» همچنین از معانی دیگري که براي کلمه ي امام گفته شده
5 است عبارت است ازمقدم،
6 قیم و سرپرست، طریق و راه
، ناحیه. در قرآن کریم واژهي امام در
معانی مختلف لغوي به کار رفته است:
1 -به معناي پیش رو: «.... انی جاعلک للناس اماماً؛ من تو را پیشواي مردم قرار دادم.
7
» و
«.... و اجعلنا للمتقین اماماً؛ ما را پیشواي پرهیزگاران گردان.
8
» مراد از واژه ي امام در این دو آیه
همان پیش رو و مقتداست.
2 -به معناي لوح محفوظ: «کلّ شی احصیناه فی امام مبین؛ و هر چیزي را در کارنامهاي
9 روشن برشمردیم.
«
3 -به معناي پیروي شده: «.... و من قبله کتاب موسی اماماً؛ و پیش از وي [قرآن] کتاب
» 10 موسی پیروي شده بوده است.
و.... غالباً 12 راه 11 همچنین معانی دیگري در قرآن از واژهي امام فهمیده میشود. مانند نامه،
معناي امام در عرب امري است که مورد تبعیت باشد. چه انسان باشد که کردار و گفتارش، مورد
3 .فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج5 ،تحقیق احمد الحسینی (تهران: مرتضوي، 1375 ،(ص50.
4 .محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی شیخ صدوق، معانی الاخبار، ترجمه حمیدرضا شیخی (قم: ارمغان طوبی، 1389 ،(ص
.96
5 .محمد بن مکرم جمال الدین ابن منظور، لسان العرب، ج 12) بیروت: دارالفکر، 1410ق)، صص24 - 25 .
6 .طریحی، ج6 ،ص10.
.124 ،بقره. 7
.74 ،فرقان. 8
.12 ،یس. 9
.17 ،هود. 10
11 .بنی اسرائیل، 71.
.79 ،حجر. 12
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 79
13 تبعیت است و چه کتاب؛ چه حق باشد و چه باطل.
پس از پرداختن به معناي امام در اینجا میبایست از خلافت و خاستگاه آن در فرهنگ
اسلامی سخن به میان آورد. واژهي خلافت به معناي اصطلاحی، بعد از رحلت رسول خدا (ص)
در عرصهي فرهنگ اسلامی ظهور کرد. قدیمیترین متونی که به جریان سقیفه میپردازند
حاکی از آن است که در ماجراي سقیفه، هیچ استناد قرآنی و حتی روایی که دلالت کند پیامبر
واژهي «خلافت» یا «خلیفه» را به کار برده باشد، وجود ندارد. فقط یکبار در محاوره و جدال
انصار و مهاجرینی که در سقیفه حضور داشتند، کلمهي خلیفه به کار رفته است؛ آن هم زمانی که
عمر از حاضران در سقیفه براي بیعت با ابوبکر یا ابوعبیده دعوت میکند و خطاب به ابوبکر
میگوید: «انت احقنا بهذا الامر»
و از جملهي «خلیفه علی الصلاة» در اثبات شایستگی و تقدم 14
وي استفاده میکند. در ماجراي سقیفه غالباً از واژهي «امر» به جاي «خلافت» استفاده شده
است.
هر چند استعمال واژهي خلیفه در زمان پیامبر (ص) و حتی در ماجراي سقیفه نادر بود، اما
این کلمه به سرعت در سطح گستردهاي در فرهنگ مسلمانان رایج شد. نخستین بار ابوبکر و در
تحقیق در 15 جریان ارسال سپاه اسامه، ترکیب «خلیفهي رسولاالله» را در سخنان خود بکار برد.
منابع اهل سنت حاکی از آن است که آنها واژهي «امامت و خلافت» را دو اسم براي یک
منصب و مقام میدانستند. آنها تسلط بر امور دینی و دنیوي را از جمله وظایف امام تلقی
میکردند. با این حال عنایت به این نکته لازم است که این دو واژه در نزد شیعیان نخستین
تفکیک پذیر بودند، زیرا در آن دوران واژهي خلافت و خلیفه بر افراد مختلفی اطلاق میشد که
غالب آنها شرایط امامت را نزد شیعه نداشتند. در بحث جانشینی شیعیان معتقدند که علی (ع)
هم در امامت و هم به عنوان خلیفه، جانشین پیامبر (ص) بود. از این رو شیعیان معتقدند خلافت
16 علی (ع) غضب شده است.
13 .ابی القاسم حسین بن محمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن (ارومیه: ظرافت، 1385 ،(ص24.
14 .عبداالله بن مسلم بن قتیبۀ الدینوري، الامامۀ و السیاسۀ، ج1) قم: منشورات الشریف الرضی، 1388 ق)، ص9.
15 .محمد بن جریر طبري، تاریخ امم و الملوك، ج 3) بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1403ق)، ص226.
16 .محمدعلی رستمیان، حاکمیت سیاسی معصومان ( تهران: دبیرخانه مجلس خبرگان، 1381 ،(ص 30.
خردنامه 80
شیعه و تشیع
به دلیل کاربرد فراوان این واژه میبایست در ابتدا به مفهوم و معناي لغوي و اصطلاحی آن
بپردازیم. واژهي «شیعه» به معناي دسته و گروه است. لسان العرب میگوید: «بر گروهی که بر
یک امر اتفاق نظر دارند، شیعه گفته میشود هر قومی که هدف واحدي داشته، عدهاي از آنها
17 دیگري را تبعیت کنند، شیعه هستند.»
صاحب المنجد میگوید: «شیعه علم بالغلبه براي هر فردي است که محب علی (ع) و اهل
بنابراین، تشیع، مصدر باب تفعل از 18 بیت اوست به نحوي که براي آنها اسم خاص شده است.
ریشهي «شَیع «است که از لحاظ لغوي به معناي یاري دادن و پیروي کردن فرقه یا جماعتی از
یک شخص است. برخی معناي لغوي تشیع را پیروي همراه با تدین و اخلاص نسبت به شخص
19 متبوع دانستهاند.
کاربرد واژهي شیعه در قرآن
به معنی موافقت و هماهنگی در عقیده و 20 در قرآن کریم واژهي شیعه به معانی گروه و دسته،
21 عمل
و معنی پیرو
به کار رفته است. علاوه بر مثالهاي فوق، این واژه به شکل جمع یعنی 22
شیع و اشیاع نیز در مواردي از قرآن کریم به کار رفته که شیع به معناي فرقه فرقه یا طبقه
23 طبقه، و اشیاع به معناي مثالها میباشد.
بدین دلیل که هر دو فرقهي امامیه و زیدیه از فرق عمدهي تشیع محسوب میشوند
میبایست معناي اصطلاحی تشیع در نزد اندیشمندان و تاریخچهي پیدایش شیعه را مورد بررسی
17 .جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج 8 ،ص 188-189) .کلمه شیعه).
18 .المنجد الابجدي، ج1) بیروت: دارالمشرق، بیتا)، ص613 ،واژهي شیع.
19 .محمد بن محمد بن نعمان الشیخ المفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات (تهران: انتشارات مؤسسهي مطالعات
اسلامی دانشگاه تهران و مک گیل، 1413 ق)، ص1.
20» .ثم لتنزّعن من کل شیعه ایهم اشد علی الرحمان عتیاً.» مریم، 69.
21» .و إنّ منْ شیعته که ابراهیم.» صافات، 83.
22 ...» .فوجد فیها رجلین یقتلان هذا من شیعته و هذا من عدوه فاستغاثه الذي من شیعته علی الذي من عدوه...» قصص، 150.
23 .نیز رك: محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 17) بیروت: منشورات مؤسسه الاعلمی، 1392ق)، ص89 و ص
.147
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 81
قرار داد.
ابوالحسن اشعري (م 324 ق) معتقد است: «به آن دسته از دوستداران علی که او را بر دیگر
عبدالکریم شهرستانی (479-548 ق) 24 اصحاب پیامبر (ص) برتري دادهاند، شیعه میگویند...»
میگوید:
«شیعه کسانی هستند که فقط از علی پیروي کنند و اعتقاد به نص جلی یا خفی بر امامت
وي داشته، امامت را منحصر در خاندان او بدانند. به عقیدهي این گروه هر گاه امامت از خاندان
علی (ع) بیرون رود، یا به سبب ظلم غاصبان بوده یا به منظور تقیه از دشمنان بوده است. این
فرقه بر این باورند که امامت امر سیاسی و مصلحتی نیست که به اختیار و تعیین امت باشد، بلکه
قضیهاي اصولی و از ارکان دین به شمار میآید؛ بر پیامبران نیز جایز نیست تا از این امر غفلت
» این خلدون (م 808ق) نیز در تعریف شیعه 25 کنند و تعیین امام را به عهدهي مردم بگذارند.
آورده است: «شیعه در لغت به معناي پیروان و طرفداران است و در اصطلاح فقیهان و متکلمان
» مشاهده میشود که وجه 26 متقدم و متأخر، بر پیروان علی (ع) و فرزندان او اطلاق میشود.
مشترك تمامی این تعاریف که از بازههاي زمانی مختلف برداشت شدهاند پیروي از امام علی (ع)
و اعتقاد به امامت وي و فرزندان او میباشد هر چند که واژهي شیعه امروزه به طور عموم براي
مذهب امامیه و یا اثنا عشریه به کار میرود اما فرق زندهي دیگري همچون زیدیه هنوز وجود
دارند که دقیقاً نقطهي مشترك آنها با امامیه نقطهي اختلاف و جدایی آنها از همدیگر شده
است.
دربارهي تاریخ پیدایش تشیع به طور کلی و فرقههاي گوناگون آن به طور خاص نظرات
متفاوتی ابراز شده است؛ البته شیعه به معناي پیروان امام علی در این تعریف مراد است. برخی
عدهاي دیگر از 27 معتقدند که شیعه در زمان خود رسول خدا (ص) بنیان گذاري شده است.
مورخین و اندیشمندان برآنند که شیعه پس از رحلت پیامبر اسلام و تحت تأثیر ماجراي سقیفه به
24 .ابی الحسن علی بن اسماعیل الاشعري، مقالات الاسلامین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر (بیجا: بیتا، 1400ق)،
ص5.
25 .محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج1 ،تحقیق محمد سید گیلانی (بیروت: دارالمعرفۀ، 1402ق) ص146.
26 .ابن خلدون، مقدمه ي ابن خلدون، فصل 27 ،ص196.
27 .نوبختی، یعقوبی، ابن خلدون و حسنابراهیم حسن از جمله این افراد هستند.
خردنامه 82
گروهی دیگر نیز همچون ابن حزم اندلسی ظهور شیعه را در عهد عثمان قلمداد 28 وجود آمد.
بنابر نظر دیگر معناي اصطلاحی واژهي شیعه براي اولین بار بعد از شهادت امام حسن 29 کردهاند.
هر چند اقوال و نظرات گوناگونی راجع به تاریخ پیدایش 30 در ادبیات شیعه به کار رفته است.
تشیع به طور عام وجود دارد اما بحث ما به طور خاص پیرامون دو فرقهي امامیه و زیدیه و
امامت از دیدگاه این دو فرقه است. در این بحث ضمن آوردن مختصري از تاریخچهي هر کدام
از فرق به ویژه فرقهي زیدیه به بررسی آراء اندیشمندان بزرگ هر دو فرقه پیرامون مسئلهي
امامت پردازیم. این امر از آن رو صورت میگیرد که با بررسی نظرات علماي هر گروه میتوان به
تلقی و برداشت هر شخص از این مسئله در بازهي زمانی خویش پی برد و با در کنار هم قرار
دادن اقوال و نظریات عالمان در هر دو حوزه میتوان به طور اجمالی به سیر تطور و تحول
اندیشهي هر فرقه پیرامون مسئلهي امامت و به شیوهاي تاریخ نگارانه پی برد.
امامت از دیدگاه زیدیه
باید گفت که اعتقاد اکثریت زیدیه در باب امامت ریشه در افکار زید دارد بدین معنا که خود زید
شخصاً از نخستین کسانی است که در این فرقه سخن از امام و امامت و شیوه گزینش او به
میان آورده است هر چند که بسیاري از کتب و رسالههاي برجاي مانده تنها منسوب به زید بن
علی است و در نسبت برخی از این رسائل تردید وجود دارد. بنابراین کلیهي تعاریف و
اصطلاحات مربوط به امامت اگر چه منسوب به زید بن علی است اما بسیاري از آنها در قرون
بعدي توسط علماي زیدیه تشریح و تبیین گشته است از این رو در منابع زیدي بر جاي مانده از
قرون نخستین اسلامی تعریفی براي امامت به طور مشخص یافت نشد اما در منابع کلامی
متأخر زیدیه، تعاریفی براي امامت ارائه شده است که به بعضی از آنها اشاره میکنیم. قاسم بن
محمد بن علی (962-1029 ق) در تعریف امامت میگوید: «در نگاه شرع امامت، ریاست مطلقی
28 .اندیشمندانی همچون علامه کاشف الغطاء، محمد حسین مظفر، محمد حسین الزین و حسن امین از این جمله اند.
29 .ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الاهواء والنحل، ج2 ،تحقیق محمدابراهیم النصر و عبدالرحمن عمیره (بیروت: دارالجیل،
1416ق)، ص273 .و نیزرك: احمد محمد صبحی،نظریۀ الامامۀ لدي الشیعۀ الاثنی عشریه، (مصر: دارالمعارف، بی تا) ص37.
30 .رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجري، ج1) قم: انتشارات انصاریان، 1375ش) ص19.
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 83
» امام احمد بن سلیمان بن 31 است که به واسطهي استحقاق فرد، شرعاً براي او ثابت میشود.
محمد العنسی (500 -566ق) میگوید: «امام جانشین نبی است تا احکام را اجرا و از حلال و
حرام خدا دفاع کرده، ضعفا و اتیام را سرپرستی کند و حق مظلوم را از ظلم بستاند و مردم را به
» 32 عزت اسلام و عمل به مکارم دعوت کند.
احمد بن یحیی بن احمد حابس الصعدي (م 1061ق) در تعریف امامت میگوید: «امامت
ریاست مطلق شخصی در امور دین و دنیا و در امور متعلق به سیاست است، به نحوي که فراتر
» محقق معاصر، احمد عبداالله عارف المؤیدي دربارهي امامت و جایگاه آن 33 از آن قدرتی نیست.
نزد زیدي مذهبان اینگونه میگوید: «امامت در نزد زیدیان با امامت در دیگر فرق اسلامی
متفاوت است. زیدیه هر چند به عنوان جریانی شیعی شناخته شده است، اما در تفسیر امامت حد
وسطی بین اهل سنت و شیعهي امامیه را برگزید. بدین سان نه مثل افراطیون شیعه براي ائمه
قداست قائل است که به آنها نسبت عصمت میدهند و سنت و سیرهي آنها را دلیل اصول و
» بنابراین میتوان گفت که 34 فروع شرع خود میدانند و نه مثل اهل سنت برخورد میکنند.
زیدیان بر این باورند که امامت عالیترین مرتبهي قدرت در دولت اسلامی است. از این رو نصب
نتیجهي این 35 امام را در هر زمان واجب دانسته، امامت را از جمله ضروریات دین میدانند.
سخن آنست که در اصل اعتقاد به امامت بین دو دیدگاه امامی و زیدي اختلاف قابل ملاحظهاي
وجود ندارد و زیدیه قائل به وجوب شرعی امامتاند. زیدیه همچون امامیه به منظور اثبات امامت
از دلایل شرعی و عقلی (مؤیدات عقلی) استفاده میکنند؛ از مؤیدات عقلی ایشان میتوان به
قاعدهي لطف، دفع ضرر و وجوب شکر منعم اشاره کرد.
زیدیان نیز مانند امامیان براي امامت ویژگیها و شرایطی را قائلاند. به طور کلی میتوان
ویژگیهایی را که زیدیان براي امام لازم میدانند را به دو دسته طبقهبندي کرد:
31 .قاسم بن محمد بن علی المنصورباالله، الاساس لعقائد الأکیاس (صعده: مکتبۀ التراث الاسلامی، 1415ق)، ص150.
32 .احمد بن سلیمان متوکل علیاالله، حقائق المعرفۀ فی علم الکلام، تصحیح حسن بن یحیی یوسفی (صنعا: مؤسسۀ الامام زید
الثقافیۀ، 1424ق)، ص437.
33 .احمد بن یحیی حابس الصعدي، الایضاح شرح المصباح الشهیر بشرح ثلاثین المسألۀ، تصحیح حسن بن یحیی یوسفی، (صنعا:
دارالحکمۀ الیمانیۀ، 1420ق)، ص297.
34 .احمد عبداالله عارف، الصلۀ بین الزیدیۀ و المعتزلۀ (صنعا: دار آزال، 1407ق)، ص318 .
35 .احمد بن سلیمان متوکل علیاالله، ص438.
خردنامه 84
الف) ویژگیهاي ایجابی که شروط لازم براي احراز منصب امامتاند.
ب) ویژگیهاي سلبی که یا باعث عزل امام از این منصب میشوند یا شرط لازمه در وصول
به منصب امامت نیستند.
شرایط و ویژگیهاي ایجابی براي تصدي مقام امامت در اندیشهي زیدیه علاوه بر شرایط
عمومی مثل مرد بودن، بلوغ، عقل عبارتند از:
1 -امام باید از خاندان اهل بیت (فاطمی) باشد. خواه از ذریهي امام حسن (ع) یا از ذریهي
امام حسین (ع) باشد.
2 -امام از طریق وراثت تعیین نمیشود.
3 -قدرت بر خروج و جنگ داشته باشد تا از این راه از حق مسلمانان دفاع کند.
4 -زاهد، عادل، شجاع، سخی و حرّ باشد.
5 -سلامتی حواس و اعضاي بدن داشته باشد.
6 -حسن رأي و تدبیر داشته باشد.
7 -بر مبناي کتاب خدا و سنت رسول به خود دعوت کند.
8 -عالم و مجتهدیه علوم، اصول دین و... باشد هر چند لازم نیست اعلم باشد.
9 -امامت مفضول با وجود افضل جائز است.
البته باید گفت که خود زید قائل به وصیت در امامت بود از این رو نمیتوانست به این شرط
معتقد باشد. ثانیاً زید قائل به قیام با شمشیر بود در حالی که اعتقاد به امامت مفضول باید از روي
مماشات و نرمی با بنیامیه باشد و این دو موضوع با همدیگر سازگار نیستند. از دیگر سو نفس
قیام عملی زید شاهد برآنست که وي قائل به امامت مفضول نبوده است. همچنین باید گفت که
زید قائل به نص بر امامت علی (ع) بود؛ از این رو وي نمیتوانست به امامت مفضول قائل باشد،
چون لازمهي آن نفی نص بود. از سویی دیگر این ویژگی میتواند از جمله شرایط سلبی نیز
36 باشد.
10 -قیام مسلحانه: در اندیشهي زیدیان قیام از جملهي شرایط امام است؛ یعنی امام باید
36 .همهي موارد را نک: محمد ابوزهره، الامام زید حیاته و عصره آراوه و فقهه (قاهره: دارالفکر العربیۀ، بیتا)، ص188-194؛
شهرستانی، ص155؛ قاسم بن محمد بن علی المنصورباالله، ص157-151؛ الشیخ المفید،ص48-46؛ احمد شوقی ابراهیم العمرجی،
الحیاة السیاسیۀ و الفکریۀ للزیدیه فی المشرق الاسلامی (قاهرة: مکتبۀ المدبولی، 1420ق)، ص168.
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 85
دست به شمشیر برده، علیه ظلم ظالمان به پا خیزد. وظیفهي هر مسلمانی یاري رساندن به قیام
کنندگان است.
محمد ابوزهره دیدگاه امام زید راجع به صفات امام را اینگونه تشریح میکند:
«امام زید، اهل بیت بودن، دعوت به خود و خروج را شرط امامت میدانست و از اینرو تقیه
را رد کرد. شرط کردن خروج و دعوت به خود براي امامت بر دو مسئله مبتنی است؛ یکی این
است که امام از اهل حل و عقد بوده از راه اختیار انتخاب شود و دیگر اینکه در انتخاب امام،
مصلحت لحاظ شود. چنین اختیاري جز با اعلام کسی که در آل البیت ارادهي خلافت دارد کامل
» بعد از ذکر شرایط ایجابی 37 نمیشود و این اعلام به واسطهي خروج و دعوت به خود است.
امامت نوبت به تبیین شرایط سلبی امامت میرسد که باعث عزل امام از منصب امامت می شوند؛
یا از جمله شروط لازم براي تصدي این مقام نیستند. از جمله ویژگی هاي سلبی براي تصدي
منصب امامت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1 -فسق و کفر
2 -امراضی که مانع اقامهي حدود شود، مثل فساد عقل و جنون
3 -پیري و زمینگیر شدن
4 -اسارت امام در صورتی که امید به آزادي وي نباشد.
38
حال که به ویژگیهاي سلبی و ایجابی امامان از دیدگاه زیدیان مشخص شد به اندیشههاي
این فرقه پیرامون راههاي نصب امام میپردازیم؛ هر چند که در طریق نصب امام بین زیدیان
وحدت رویهاي وجود ندارد اما به طور کلی میتوان سه راه را براي نصب امام از دیدگاه آنان
تصور کرد:
1 -دعوت: در اندیشهي این فرقه، دعوت راه شناخت امام و تثبیت امامت اوست. مراد آنها
از دعوت این است که فردي قیام کرده و مردم را به سوي خود دعوت کند. پیروان او نیز دیگران
39 را به بیعت با او دعوت کنند.
2 -انتخاب و اختیار: که در نزد زیدیان به دو معناست:
37 .محمد ابوزهره، ص192.
38 .قاسم بن محمد بن علی، ج2 ،ص200 .
39 .ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعري، ج2 ،ص125.
خردنامه 86
1-2 -هر امامی خلیفهي بعدي را تعیین کند. یا آنکه
2-2 -شورا خلیفه را تعیین کند.
40
زیدیه معتقدند که بعد از رسول، علی (ع) امام و خلیفهي اوست. آنها قائل به وصیت رسول
بر امامت وي هستند. به این معنا که خدا به زبان رسول (ص) مردم را به امامت علی و حسنین
(ع) و نیکان ذریه آنها سفارش فرمود. در تفکر این عده، تثبیت امامت در اهل بیت از طرف خدا،
به زبان رسول بوده است که زیدیه شناسان از آن به وجود نص بر امامت علی (ع) و حسنین (ع)
یا راه شرعی نصب امام تعبیر میکنند. در مجموع باید گفت بحث فوق بیانگر نظریهي اختیار در
امامت زیدیان است.
در تفکر زیدیان امام عالیترین قدرت در دولت اسلامی است، از این رو بعد از بیعت کردن
مردم، وي موظف به حفظ مصالح عمومی جامعه است. اهم این مصالح عبارتند از: عمل بر طبق
موازین شرع، کتاب خدا و سنت رسول (ص)، دعوت جامعه به خیر و صلاح، امر به معروف و نهی
از منکر، تلاش در جهت تثبیت حرّیت، عدالت و مساوات در جامعه، حفظ سیادت و شخصیت
انسانها و دفاع از حقوق و استقلال و مرزهاي سرزمین آنها، جهاد با ظالمان؛ گرفتن حق
از دیگر نظریات زیدیان که برخی فرقهشناسان به آنان 41 مظلوم و اجراي حدود شرعی و....
منتسب کردهاند این است که: «زیدیان خروج دو امام را که داراي صفات ائمه باشند و در دو
» 42 نقطهي دور از هم زندگی کنند را جائز میدانند و هر دوي آنان را واجب الطاعۀ میدانند.
دقیقتر آنست که بگوئیم زیدیان در عدم جواز قیام دو یا چند امام در سرزمین واحد و زمان واحد
اتفاق نظر دارند، اما در جواز خروج دو یا چند امام در وقت واحد، در صورتی که در دو نقطهي دور
43 از یکدیگر باشند، اتفاقنظري ندارند.
40 .احمد محمود صبحی، الامام المجتهد یحیی ابن حمزه و آراوه الکلامیۀ (قاهره: منشورات العصر الحدیث، 1410 ،(ص157.
41 .قاسم بن محمد بن علی الرسی، الاعتصام بحبل االله المتین (اردن، مطابع الجمعیۀ العلمیۀ الملکیه، 1404ق)، ص430-434.
42 .شهرستانی، ج1 ،ص155.
43 .در این مورد نک: هادي بن ابراهیم الوزیر، هدایۀ الراغبین إلی مذهب العترة الطاهرین، تحقیق عبدالرقیب بن مطهر (قاهره:
دارالاحیاء الکتب العربیۀ، بیتا)، ص279 .
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 87
امامت در تشیع امامی
حال که تا حدودي دیدگاه زیدیان راجع به امامت، جایگاه و اختیارات آن مشخص شد به سراغ
نقطه نظرات امامی مذهبان راجع به امامت میرویم به طور کلی باید گفت «منابع فقهی و کلام
اما 44 اسلامی منصب امامت را به صورت «ریاست عالیه بر امور دین و دنیا» تعریف کردهاند.»
براي رسیدن به اصل مفهوم امامت از دیدگاه امامیان میبایست دیدگاههاي مهمترین دانشمندان
ایشان را مورد بررسی قرار داد.
شیخ مفید (336-413ق) میگوید: «همانا ائمه جانشین انبیاء در اجراي احکام، اقامهي حدود،
حفظ شریعت و راهنمایی خلق بوده، همانند انبیاء معصوماند.» وي امامت را استمرار نبوت دانسته
خواجه نصیرالدین طوسی (598-672ق) 45 و با طرح مسئلهي عصمت التزاماً معتقد به نص است.
ضمن پذیرش ملاكهاي شیخ مفید در قواعد العقائد امامت را چنین تعریف میکند: «امامت
ریاست عام و مطلق دینی است که شامل ترغیب همهي مردم به حفظ مصالح دینی و دنیایی
میشود.
» میتوان به طور کلی در اندیشهي تکامل یافتهي شیوهي امامیه مؤلفههاي محوري 46
زیر در تعریف امامت نقش عمدهاي را ایفا میکنند:
1 -جانشینی پیامبر
2 -تنفیذ احکام و بعد شخصیت حقوقی امام
3 -هدایتگري
4 -نص یعنی منصوب شدن امام به این سمت از جانب خدا.
در مکتب امامیه امامت از اهمیت خاصی برخوردار است و از اصول اعتقادي دانسته شده
است. شیخ مفید در این باره میگوید: «امامیه بر این مسئله اجماع دارند که اگر شخصی یکی از
» با 47 ائمه و آنچه را خدا در اطاعت از آنها واجب کرده است، انکار کند، کافر و گمراه است.
نگاهی به روایات و احادیث باقی مانده از امامان شیعه در میابیم که سیر دیدگاههاي امامت به
44 .سید حسین مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمهي هاشم ایزد پناه (تهران: کویر، 1386 ،(ص33.
45 .الشیخ المفید، ص50.
46 .محمد بن الحسن الطوسی، قواعد العقائد، تحقیق علی الربانی الگلپایگانی (قم: لجنۀ ادارة الحوزة العلمیۀ بقم، 1416ق)،
ص109.
47 .الشیخ المفید، ص7.
خردنامه 88
نظریهي امامت به طور صعودي بوده است بدین معنا که امام بعدي معانی و اهداف وسیعتري را
در بحث امامت گنجانده است. مثلاً این حدیث که از ابوحمزه ثمالی میگوید: «به امام صادق (ع)
عرض کردم آیا ممکن است زمین بدون امام بماند؟ فرمود: اگر زمین بدون امام بماند حتماً فرو
میریزد.
» همان گونه که زیدیه براي امام ویژگیهاي خاصی را قایل بودند امامیه نیز براي 48
امام ویژگیهاي خاصی را قایل شده است که به طور کلی عبارتند از:
1 -عصمت: شیعهي امامیه تأکید فراوان در لزوم عصمت امام دارند. از نظر امامیه او همانند
پیامبران باید معصوم از هر گونه خطا باشند؛ زیرا ارتکاب معاصی با تصدي منصب امامت منافات
دارد. امامیه از براهن عقلی و نقلی براي اثبات مدعاي خود استفاده میکند از جمله دلایل عقل
میتوان به برهان هشام و برهان تسلسل و.... اشاره کرد. از ادلهي نقلی میتوان به آیات امامت
ابراهیم در قرآن اشاره کرد.
2 -برخلاف زیدیه که به امامت مفضول با وجود افضل قائلند امامیه معتقد است که افضل
بودن از جمله صفات امامان است. شیخ طوسی میگوید که: «امام باید در فضل ظاهري و در
بهرهمندي بیشتر از ثواب إلاهی از همهي امت برتر باشد.
49 «
3 -در نظر شیعهي امامیه، نص مهمترین طریق ثبوت امامت است: این امر از آنروست که
در اندیشهي شیعی امامت مقام دنیوي صرف و یا تنها زعامت و رهبري سیاسی نیست؛ امام به
مدد فیض إلاهی مسئولیت رهبري امت اسلامی را از جهت ظاهر، باطن و نیز حفظ شریعت
عهدهدار است. به بیان دیگر، متفکران شیعی امامت را حقیقتی معنوي- سیاسی میدانند. از این
رو براي امام وظایف و اختیاراتی را تشریح کردهاند:
الف) حق امامان بر امت عبارتست از:
1 -شناخت امام به صورت مشخص و ویژگیهاي وي؛
2 -مودت و دوستی امت نسبت به امام؛
3 -ارجاع مسایل به ائمه و تسلیم در برابر احکام آنها؛
4 -اقتدا و اطاعت از ائمه؛
48 .الغیبۀ، محمد بن جریر طبري، (نجف: مکتب الصادق، 1366 ،(ص 198 .
49 .محمد بن الحسن الطوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد (نجف: منشورات جمعیه منتدي النشر، 1319ق)، ص308.
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 89
5 -دریافت و فهم دین از ائمه؛
6 -وفاداري به عهد و بیعت امامت ائمه.
ب) حق امت بر امام:
1 -صرف مساوي بیتالمال در بین امت و رعایت عدالت در جامعه؛
2 -ارتقاي دینداري امت و تلاش در آموزش دین به آنها؛
3 -اجراي احکام الاهی در جامعه؛
4 -مشورت با امت در امور جامعه؛
5 -ایجاد وحدت در جامعه و تلاش در جهت حفظ آن؛
6 -حفظ مرزهاي بلاد اسلامی؛
7 -رفق و مدارا با امت.
50
در اندیشه امامیان تعدد امام معصوم در یک زمان جائز نیست، امام باید یکتا و منحصر در
یک شخص معین باشد؛ هرچند که وجود امام صامت، که وصی و جانشین امام ناطق است،
51 ممکن است.
نتیجهگیري
دو فرقه زیدیه و امامیه از فرق زنده شیعی به شمار می روند که تصور هر یک از این دو از مقوله
ي امامت در طی سده هاي نخستین اسلامی شکل گرفته است و به مرور زمان اندیشه آنها
عموما و در مسئله امامت خصوصا توسعه و تکامل یافته است. زیدیان و امامیان در نظریه امامت
داراي وجوه اشتراك و نیز وجوه افتراق می باشند. این دو فرقه بر اساس نطر غالب فرقه شناسان
در مباحث کلان اعتقادي مانند توحید، نبوت، معاد و محورهاي اصلی بحث امامت، یعنی اصل
مرجعیت اهل بیت و لزوم تمسک به کتاب، عترت و خلافت بلافصل علی و ذریه او وحدت نظر
دارند. اما با وجود نقاط مشترك بسیار زیدیان و امامیان در محورهاي خاصی از بحث امامت که
50 .نک: محمد بن اسحاق الکلینی الرازي، اصول کافی، ج1 ،ترجمه و شرح جواد مصطفوي (تهران: علمیه الاسلامیه، 1363 ،(ص
405 ،کتاب الحجۀ.
51 .محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج25) تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1362 ،(ص106.
خردنامه 90
به آن اشاره شد با هم اختلاف نظر دارند. از جمله این اختلافات می توان به نص در امامت،
صفات امام، افضلیت امام و تعداد ائمه اشاره کرد.
کتابنامه
ابراهیم العمرجی، احمد شوقی. الحیاة السیاسیۀ و الفکریۀ للزیدیه فی المشرق الاسلامی. قاهره: مکتبۀ
المدبولی، 1420ق.
ابن خلدون، عبدالرحمن. العبر و دیوان المبتدا و الخبر. بیروت: بی نا، بی تا.
ابن منظور، محمد بن مکرم جمال الدین. لسان العرب. ج12 .بیروت: دارالفکر، 1410ق.
ابوزهره، محمد. الامام زید حیاته و عصره آراوه و فقهه. قاهره: دارالفکر العربیۀ، بیتا.
الاشعري، ابی الحسن علی بن اسماعیل. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تصحیح هلموت ریتر.
بیجا: بیتا، 1400ق.
اندلسی، ابن حزم. الفصل فی الملل و الاهواء والنحل. تحقیق محمدابراهیم النصر و عبدالرحمن عمیره. ج2.
بیروت: دارالجیل، 1416ق.
جعفریان، رسول. تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجري. ج1 .قم: انتشارات انصاریان، 1375.
حابس الصعدي، احمد بن یحیی. الایضاح شرح المصباح الشهیر بشرح ثلاثین المسألۀ. تصحیح حسن بن
یحیی یوسفی. صنعا: دارالحکمۀ الیمانیۀ، 1420ق.
الدینوري، عبداالله بن مسلم بن قتیبۀ. الامامۀ و السیاسۀ. ج 1 .قم: منشورات الشریف الرضی، 1388.
الراغب الاصفهانی، ابی القاسم حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن. ارومیه: ظرافت، 1385.
رستمیان، محمدعلی. حاکمیت سیاسی معصومان. تهران: دبیرخانه مجلس خبرگان، 1381.
الرسی، قاسم بن محمد بن علی. الاعتصام بحبل االله المتین. اردن: مطابع الجمعیۀ العلمیۀ الملکیه، 1404ق.
الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. ج1 .تحقیق محمد سید گیلانی. بیروت: دارالمعرفۀ،
1402ق.
صبحی، احمد محمود. الامام المجتهد یحیی ابن حمزه و آراوه الکلامیۀ. قاهره: منشورات العصر الحدیث،
.1410
───────. نظریۀ الامامۀ لدي الشیعۀ الاثنی عشریه. مصر: دارالمعارف، بی تا.
علی بن حسین بن بابویه قمی، محمد الشیخ الصدوق. معانی الاخبار. ترجمه حمیدرضا شیخی. قم: ارمغان
طوبی، 1389.
طباطبایی، سید محمد حسین. المیزان فی تفسیرالقرآن. ج17 .بیروت: منشورات مؤسسه الاعلمی، 1392ق.
الطبري، محمد بن جریر. تاریخ امم و الملوك. ج3 .بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1403ق.
طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین. ج5 .تحقیق احمد الحسینی. تهران: مرتضوي، 1375.
بررسی مفهوم امامت از دیدگاه دو فرقه زیدیه و امامیه 91
الطوسی، محمد بن الحسن. الغیبه. نجف: مکتب الصادق، 1366 .
──────────. الاقتصاد فیمایتعلق بالاعتقاد. نجف: منشورات جمعیه منتدي النشر، 1319.
──────────. قواعد العقائد. تحقیق علی الربانی الگلپایگانی. قم: لجنۀ ادارة الحوزة العلمیۀ بقم،
1416ق.
عارف، احمد عبداالله. الصلۀ بین الزیدیۀ و المعتزلۀ. صنعا: دارآزال، 1407ق.
الکلینیالرازي، محمد بن اسحاق. اصول کافی. ج1 .ترجمه و شرح جواد مصطفوي. تهران: علمیه الاسلامیه،
.1363
متوکل علیاالله، احمد بن سلیمان. حقائق المعرفۀ فی علم الکلام. تصحیح حسن بن یحیی یوسفی.صنعا:
مؤسسۀ الامام زید الثقافیۀ، 1424ق.
مجلسی، محمدباقر. بحارالانوار. ج25 .تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1362.
مدرسی طباطبایی، سید حسین. مکتب در فرآیند تکامل. ترجمهي هاشم ایزد پناه. تهران: کویر، 1386.
محمد بن نعمان، محمد المفید. اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. تهران: انتشارات مؤسسهي
مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و مک گیل، 1413ق.
المنصورباالله، قاسم بن محمد بن علی. الاساس لعقائد الأکیاس. صعده: مکتبۀ التراث الاسلامی، 1415ق.
الوزیر، هادي بن ابراهیم. هدایۀ الراغبین إلی مذهب العترة الطاهرین. تحقیق عبدالرقیب بن مطهر. قاهره:
دارالاحیاء الکتب العربیۀ، بیتا.
خردنامه 92

چاپ