خدمت رسانی در سیره و گفتار امیرالمؤمنین علیه السلام

(مدت زمان لازم جهت مطالعه: 16 - 31 دقیقه)

مقصود از «الگو» و «اسوه» پذیری حالتی است كه انسان به هنگام پی روی از غیر خود پیدا می كند. فردی كه از او پی روی می شود، ممكن است اسوه نیك یا بد باشد. در قرآن كریم، گاه به صراحت و گاه بدون تصریح، به پی روی از كسی سفارش می كند. از جمله حضرت ابراهیم علیه السلام الگو معرفی شده است: «قد كانت لكم اسوة حسنه فی ابراهیم والذین معه» (ممتحنه: 4)؛ قطعا برای شما در (پی روی از) ابراهیم و كسانی كه با اویند، سرمشقی نیكوست.

در مورد پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «لقد كان لكم فی رسول الله اسوة حسنةٌ لمن كان یرجوا اللّه و الیومَ الاخر و ذَكَر اللّه كثیرا» (احزاب :21)؛ برای شما در (زندگی) رسول خدا الگوی نیكویی است، برای آن ها كه امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می كنند.

امام علی علیه السلام ؛ الگوی خدمت رسانی
تاریخ و شرح حال بزرگان عالم و شخصیت های آسمانی برای هركس بهترین سرمشق و عالی ترین الگوی زندگی است. در این میان، شرح زندگی امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، دوّمین شخصیت جهان انسانیت، از اهمیّت خاصی برخوردار است؛ چه این كه بررسی زندگانی ایشان روح فضیلت، پاكی، ایمان، تقوا، فداكاری، استقامت، شجاعت، فتوّت، و پی روی از حق را در خواننده تقویت می كند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در شأن امام علی علیه السلام می فرماید: «ما عَرَفَكَ حقَّ معرفتك غیرُاللهِ و غیری»؛(1) غیر از خدا و من هیچ كس دیگری حق معرفت تو را نشناخت.

آری، ابعاد گوناگون آن شخصیت بی همتا، قابل وصف و شمارش نیستند. یكی از ابعاد زندگانی آن بزرگوار، خدمت رسانی و توجه به نیازمندان است. آن حضرت در این راه یك لحظه آرام نداشت و در این راه، تمامی سعی و تلاش خویش را به كار می برد و دیگران را نیز بدین امر مهم تشویق می نمود.

برنامه زندگی پیامبراكرم صلی الله علیه و آله از زبان امام علی علیه السلام
یكی از برنامه های زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدگی به كارها و گرفتاری های مسلمانان بود. آن حضرت در برآوردن حاجت مردم كوشش بسیار داشت.

امام حسین علیه السلام می گوید: از پدرم درباره امور داخلی زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم. امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وقت خود را در خانه به سه بخش تقسیم می كرد: بخشی برای عبادت خداوند و بخشی برای انجام كارهای خانواده و بخشی برای خودش. از بخش ویژه خود، قسمتی را به مردم اختصاص می داد و عام و خاص را می پذیرفت و چیزی از آنان مضایقه نداشت.

در این مورد، اهل فضل و تقوا را بر دیگران ترجیح می داد و نیازهای ایشان را برمی آورد. برخی یك حاجت، برخی دو حاجت و برخی چند حاجت داشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله سرگرم پاسخ دادن و برآوردن نیازهای ایشان می شد و در این هنگام، مسائلی را كه به صلاح ایشان و عموم مسلمانان بود، مطرح می كرد و می فرمود: «حاضران به افراد غایب ابلاغ نمایند و نیاز اشخاصی را كه به من دست رسی ندارند، بیان كنند و هر كس نیاز نیازمندی را به صاحب قدرتی برساند كه خود او نتواند بیان كند، خداوند در قیامت او را پایدار واستوار فرماید.»

در محضر آن حضرت، چیزی جز این صحبت نمی شد و از هیچ كس موضوع دیگری پذیرفته نمی شد. معمولاً گروه گروه برای كسب فیض به حضورش می آمدند و در حالی بیرون می رفتند كه كامشان از شهد علم شیرین شده، خود راهنمای دیگران می شدند.(2)

آری، روش زندگی پیامبراكرم و اهل بیت او علیهم السلام ، گره گشایی و نیكی و احسان بود. آنان عقیده داشتند كه خوش حال كردن برادر مسلمان و برآوردن نیازهای گرفتاران، از مهم ترین كارهای خیر است. سیره اجتماعی آن بزرگواران نشان می دهد كه آنان هرگز در پاسخ مشروع نیازمندان و رفع ستم از ستم دیدگان مسامحه ای به خود راه نمی دادند و پیروان خویش را نیز به كارگشایی و برآوردن حاجت برادر مؤمن تشویق و ترغیب می كردند.(3)

پیامبراكرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «من قضی لاخیهِ المُؤمنِ حاجةً كانَ كَمَن عَبَداللّه دهرا»؛(4) هر كس یك حاجت برادر خود را برآورد، چنان است كه در همه روزگار خدا را عبادت كرده است.

از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت شده است: «مَن قضی لاخیهِ المؤمنِ حاجةً قَضَی اللّهَ عزّوجَلَّ لَهُ یومَ القیامَةِ مأَةَ اَلف حاجةٍ مِن ذلكَ؛ اَوَّلُها الجَنَّة»؛(5) هر كس حاجتی از برادر مؤمن خود برآورد، خدای تعالی در روز قیامت صدهزار حاجت او را برآورده سازد، كه یكی از آن ها داخل كردن او به بهشت است.

خدمت رسانی در اسلام
احسان، نیكوكاری و خدمت رسانی در اسلام حد و مرزی ندارد؛ از انسان ها گذشته، حیوان ها را نیز در برمی گیرد. احسان و خدمت به همنوعان، ویژه گروه مخصوصی نیست؛ هر كس باشد مسلمان یا غیر مسلمان، همه باید از خدمات بهره مند گردند. از پیامبراكرم صلی الله علیه و آله سؤال شد: چه كسی نزد خداوند محبوب تر است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «آن كه نفعش به انسان ها بیش تر برسد.»(6)

همچنین در گفتار پر ارج پیامبر بزرگ صلی الله علیه و آله می خوانیم: «برترین اعمال از نظر خداوند، خنك ساختن دل های سوخته تشنگان و سیر كردن شكم های گرسنه است. سوگند به آن كه هستی محمّد در اختیار اوست، به من ایمان نیاورده آن كه سیر بخوابد و برادر مسلمان یا همسایه اش گرسنه باشد.»(7)

این حقیقت كه اسلام در خدمت رسانی و خدمات اجتماعی، نیكی به همه انسان ها را سفارش می كند، با عبارات گوناگون در گفتار پیشوایان بزرگ اسلام به چشم می خورد؛ از جمله در روایتی از پیشوای ششم امام صادق علیه السلام به این مطلب اشاره شده و آن را در ردیف مهم ترین كارها آورده است. آن حضرت فرمودند: «سه عمل است كه هر كس یكی از آن ها را انجام دهد، خداوند بهشت را برای او لازم شمرده است: بخشش به هنگام تنگ دستی، گشاده رویی با تمام مردم جهان، و احترام به حقوق مردم.»(8)

این واقعیت را امام صادق علیه السلام از قول پروردگار بزرگ، در جایی دیگر چنین بیان فرموده است: «مخلوق عیال و روزی خواران من هستند؛ محبوب ترین آن ها از نظر من كسی است كه برای برآوردن نیازهای آنان سعی بیش تری كند و نسبت به آنان مهربان تر باشد.»(9)

در این جا، نامی از مسلمان در میان نیست، بلكه فقط «مخلوق» به كار برده شده كه حتی ممكن است به غیر «انسان ها» نیز توسعه یابد.

در خدمت رسانی و خدمات اجتماعی اسلام، به جنبه های روانی نیز توجه فراوان شده است. اسلام تنها به جسم نپرداخته، بلكه «خدمات روانی» را نیز لازم شمرده شده است. برای نمونه، می توان از «مسرور ساختن افراد وشاد كردن دل آنان» یاد كرد، تا آن جا كه باب مخصوصی در این زمینه در كتاب های حدیث به نام: «بابُ ادخالِ السُّرور علی المؤمنین» وارد شده است. در همین زمینه، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرموده اند: «همانا محبوب ترین اعمال نزد خداوند، شادمان ساختن مؤمنان است.»(10)

اهمیت تأمین اجتماعی در اسلام
مسائل مربوط به «تأمین نیازمندی های اجتماعی» در آیات قرآن، احادیث و فقه اسلامی ابعاد گسترده ای دارد كه احاطه بر آنچه از طریق شرع در این مورد وارد شده، كار آسانی نیست. اسلام از چهاده قرن قبل، رسیدگی و مراقبت از بیماران، اسیران، حمایت از زندانیان و زنان بی سرپرست و زنان باردار و كودكان، به ویژه كودكان استثنایی، را مطرح كرده و در این مورد اصول و كلیاتی را وارد نظام اجتماعی خود كرده است. این اصول به قدری دلپذیر و اعجاب انگیزند كه گویی آورنده شریعت از وضع كنونی جوامع كاملاً آگاه بوده و این همه دستورها و تكالیف را برای انسانی آورده است كه بر اثر تكیه بر «ماشین» و رشد تمایلات مادی، عواطف او كم فروغ گشته، جز به «من» و متعلّقات آن نمی اندیشد.

اسلام نه تنها درباره موضوعات یاد شده به بحث و بررسی پرداخته، بلكه درباره اهمیّت كار و كوشش، موقعیت كارگر، نكوهش از بی كاری و بی كاران، دعوت به تأمین غذای عمومی، انفاق در راه خدا، بازداشتن گدایان از گدایی، تأمین مسكن آوارگان و پوشاك برهنگان، حمایت از مستمندان، سالمندان، خانواده های بی سرپرست، در راه ماندگان، یتیمان، بیماران، معلولان، محرومان، خانواده های مصیبت زده و شهدا و ده ها موضوع دیگر، كه همگی شاخه های مسأله «تأمین نیازمندی های اجتماعی» می باشند، قوانین و مقررّاتی وضع نموده و از این طریق خواسته است به استضعاف، ناتوانی و محرومیت این گروه ها پایان دهد، یا از شدّت و تندی آن بكاهد.(11)

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام پیرمرد نابینایی را دیدند كه در گوشه ای نشسته و گدایی می كند. حضرت از كسانی كه در اطراف او بودند، پرسیدند: این كیست؟ گفتند: نصرانی است. حضرت فرمودند: «وقتی كه جوان بود او را به كار گماردید؛ حال كه پیر و ناتوان شده، او را رها كرده و از حق مشروعش بازداشته اید؛ از بیت المال به او بپردازید!»(12)

سیره و عمل امیرالمؤمنین علیه السلام در خدمت رسانی
در این جا، به طور خلاصه به بخشی از خدمات اجتماعی و خدمت رسانی به مردم، كه در زندگی پر بركت امام امیرالمؤمنین علیه السلام مشاهده شده است، اشاره می شود. این خدمت رسانی ها در ابعاد و شكل های گوناگون متبلور شده اند؛ از جمله:

1. انفاق، احسان و نیكوكاری
امام امیرالمؤمنین علیه السلام پیوسته از فقیران و یتیمان دست گیری می كردند. روح انفاق گری آن حضرت، چه در زمان محرومیت از خلافت و چه در دوران بازگشت به خلافت، لحظه ای آرام نگرفت. آن بزرگوار دفاع از مستمندان و كمك به بینوایان را به جایی رسانده بودند كه به پرداخت حقوق بی چارگان از بیت المال قناعت نمی كردند، بلكه از مخارج شبانه روزی خود كم می گذاشتند و در راه خدا انفاق می كردند؛ شخصا برای بیگانگان كار می كردند و حاصل دست رنج خود را به ستم دیدگان می دادند.

ابن ابی الحدید درباره آن حضرت می نویسد: «علی روزها روزه می گرفت و خوراك خود را به دیگران می داد و با دست خویش نخلستان های بعضی از یهود را آب یاری می كرد. دست هایش در اثر آب كشی آبله می زد، اما درامد خود را به مستمندان می داد.»(13)

در شأن آن حضرت، همان بس كه آیه ذیل درباره او نازل شد، آن هنگام كه انگشتری خود را در نماز به سائل داد: «انّما ولیّكُمُ اللّهُ و رسولُه و الَّذینَ آمنوا الّذینَ یُقیمونَ الصَّلوةَ و یؤتونَ الزَّكوةَ و هُم راكعون» (مائده:55)؛ سرپرست و رهبر شما تنها خداست و پیامبر او و آن ها كه ایمان آورده اند و نماز به پا می دارند و در حال ركوع، زكات (صدقه) می پردازند.

در این باره ابوذر غفاری می گوید: «ای مردم، روزی از روزها با رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نماز می خواندم، سائلی وارد شد و از مردم تقاضای كمك كرد، ولی هیچ كس چیزی به او نداد. او دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت: خدایا! تو شاهد باش كه من در مسجد رسول تو تقاضای كمك كردم، ولی كسی جواب مساعد به من نداد. در همین حال، علی علیه السلام كه در حال ركوع بود، با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد. سائل نزدیك آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون كرد. پیامبراكرم صلی الله علیه و آله كه در حال نماز بود، این ماجرا را مشاهده كرد. هنگامی كه از نماز فارغ شد، سر به سوی آسمان بلند كرد و چنین گفت: خداوندا! برادرم موسی از تو تقاضا كرد روح او را وسیع گردانی و كارها را بر او آسان سازی و گره از زبان او بگشایی تا مردم گفتارش را درك كنند؛ و نیز موسی درخواست كرد هارون را كه برادرش بود وزیر یا یاورش قرار دهی و به وسیله او نیرویش را زیاد كنی و در كارهایش شریك سازی. خداوندا! من محمّد پیامبر و برگزیده توام، سینه مرا گشاده كن و كارها را بر من آسان ساز. از خاندانم علی را وزیر من گردان تا به وسیله او پُشتم قوی و محكم گردد.» ابوذر می گوید: «هنوز دعای پیامبر صلی الله علیه و آله پایان نیافته بود كه جبرئیل نازل شد و به پیامبر گفت: بخوان! پیامبراكرم صلی الله علیه و آله فرمود: چه بخوانم؟ گفت: بخوان: «انّما ولیُّكُم اللّهُ و رسولُهُ و الّذین آمنوا الّذینَ یقیمونَ الصّلوة و یؤتون الزكوةَ و هم راكعون.»(14)

2. درخت كاری و كشاورزی
یكی از مشاغل امام علی علیه السلام در عصر رسالت و پس از آن، كشاورزی و درخت كاری بود كه بسیاری از خدمات و انفاق های خود را از این طریق انجام می داد و املاك زیادی را وقف می كرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «كانَ امیرالمؤمنین یضرِبُ بالمِرِّ و یستخرجُ الارضین»؛(15) امیرالمؤمنین بیل می زد و نعمت های نهفته در دل زمین ها را استخراج می كرد.

مردی می گوید: «در خدمت امام علی علیه السلام یك وَسَق هسته خرما دیدیم. (هر وسق شصت صاع و هر صاع تقریبا سه كیلوگرم است. بنابراین، هر وسق قریب 180 كیلوگرم است.) گفتیم: منظور از گرداوری این همه هسته خرما چیست؟

آن حضرت فرمود: این ها یكصد هزار درخت خرماست، اگر خدا بخواهد. وی گوید: آن حضرت همه آن ها را كاشت و تمام هسته ها بدون استثنا روییدند و باغستانی از آن ها ترتیب داد و همه را وقف كرد.(16)

3. آزادی بردگان
آزادسازی بردگان از مستحباتی است كه در اسلام بر آن تأكید و بدان سفارش فراوانی شده است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «هركس بنده مؤمنی آزاد كند، خداوند عزیز جبّار در برابر هر عضوی از آن بنده، عضوی از شخص آزادكننده را از آتش جهنم آزاد می سازد.»(17)

امام امیرالمؤمنین علیه السلام در این موضوع از پیشگام ترین افراد بوده و از حاصل دست رنج خود و نه از بیت المال هزار بنده خرید و در راه خدا آزاد ساخت. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «انّه اعتَقَ الفَ مملوكٍ مِن كَدِّ یدِهِ»؛(18) همانا علی علیه السلام هزار بنده از دست رنج خود آزاد ساخت.

4. احداث قنات
در منطقه ای مانند عربستان، كه دارای هوای گرم و سوزان و كم آب است، اهمیت ایجاد قنات و تأمین آب آشامیدنی و كشاورزی اهمیت بسیار دارد. سرزمین هایی كه بدون جنگ و خون ریزی در اختیار مسلمانان قرار می گیرند، بخشی از انفال هستند كه مربوط به مقام نبوّت می باشند. پیامبراكرم صلی الله علیه و آله باید از آن ها به نفع اسلام و مسلمانان استفاده كند. این زمین ها برای امور كشاورزی و حفر قنات به كار می روند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله زمینی را در اختیار علی علیه السلام گذاشت. امام در آن جا چشمه ای استخراج كرد كه آب از آن مانند گردن شتر، فوّاره می زد. امام علیه السلام نام آن جا را «ینبُع» گذاشت.

فوران آب مایه امید اهالی شد. یك نفر از اهالی مژده فوران آب را به امام علی علیه السلام داد. امام فرمود: «به وارثان مژده دهید كه این آب وقف زائران خانه خدا و رهگذرانی است كه از این جا عبور می كنند و كسی حق فروش آن را ندارد و نیز هیچ كس را در آن حق ارث و بخشش نیست و هركس آن را بفروشد، یا به كسی ببخشد، لعنت خداوند و ملائكه و مردم، همه بر او باد!»(19)

این مكان هم اكنون به نام «بئر علی» در راه مدینه به مكّه، در منطقه «جعرانه» معروف است.

5. ساخت مساجد
امیرالمؤمنین علیه السلام مساجدی بنا كرد، كه برخی از آن ها عبارتند از: مسجدی در كنار مسجد الفتح در مدینه؛ مسجدی در كنار قبر حضرت حمزه علیه السلام ، مسجدی در میقات، مسجدی در كوفه و مسجدی در بصره.(20)

6. موقوفات یا باقیات الصالحات
موقوفات و صورت وقف نامه های امیرالمؤمنین علیه السلام در كتاب های حدیث و تاریخ به تفصیل آمده اند.(21) در اهمیت این موقوفات كافی است بدانیم كه طبق نقل مورّخان، درآمد سالیانه آن ها چهل هزار دینار بوده كه همه آن ها به نفع بینوایان و نیازمندان مصرف می شد. با وجود این درآمد سرشار، گاهی امام علی علیه السلام مجبور می شدند برای هزینه زندگی خویش، شمشیر خود را بفروشند.(22)

امام علیه السلام در محلّه «بنی زریق» واقع در مدینه، خانه ای بنا و آن را وقف خاله های خود كردند و در ضمن، شرط كردند اگر نسل آنان منقرض شود، این خانه در اختیار مسلمانان بی بضاعت قرار گیرد. ترجمه وقف نامه حضرت چنین است: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. این خانه را علی بن ابی طالب در حالی كه زنده و سالم است، وقف كرده. خانه ای كه در محله بنی زریق واقع شده است، وقف باشد؛ فروخته نشود، بخشش نگردد، تا خداوندی كه آسمان ها و زمین را به ارث می برد، آن را به ارث ببرد. [كنایه از وقف تا روز قیامت] در این خانه وقفی، خاله های علی و بازماندگان علی زندگی خواهند كرد. وقتی نسل آن ها منقرض شد، این خانه در اختیار مسلمانان بی بضاعت قرار می گیرد.»(23)

در عصر گذشته و عصر كنونی، مسأله «وقف» ارزش و اهمیت خود را از دست نداده است و از این رهگذر، می توان طبق مقتضیات روز، در پیشرفت تعلیم و تربیت مسلمانان و تأمین نیازمندی های مادی و معنوی و رفع بسیاری از گرفتاری ها و سختی ها از آن استفاده كرد. از آن رو كه اصل مال وقفی، همیشه یا مدتی طولانی ثابت باقی می ماند، امیرالمؤمنین علیه السلام با وقف اموال خود، در راه تأمین نیازمندی های جامعه مسلمانان می كوشید.

امیرالمؤمنین علیه السلام پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در عصر خلفا، كه ایشان را از مقام رهبری كنار زدند، بیش تر به امور كشاورزی اشتغال داشتند. آن حضرت با زحمات و تلاش های خود، چندین باغ و چندین چشمه و مزرعه احداث و نوسازی كردند و از دست رنج خود هزار بنده خریدند و آزاد ساختند.

امام علی علیه السلام نگه داری و سرپرستی دو چشمه و باغ را به «ابونیزر»، فرزند نجاشی، شاه حبشه سپردند. نام یكی از آن ها «باغ ابونیزر» و نام دیگری «باغ بُغیبُغَه» بود.

ابونیزر می گوید: «من در باغ بودم، امام علی علیه السلام وارد باغ شد و فرمود: آیا غذا نزد تو هست؟ عرض كردم: با كدویی كه از این باغ به دست آمده است و روغن، غذایی آماده ساخته ام. فرمود: آن غذا را بیاور، بخوریم. من برای آماده ساختن غذا برخاستم، آن حضرت نیز برخاست و كنار آب چشمه رفت و دست خود را شست. سپس متوجه شد كه دستش به خوبی شسته نشده است. به كنار نهر آب بازگشت و با آب و ماسه تمیز، دست خود را كاملاً تمیز شست. سپس با دو كف دست از آب آن آشامید و به من فرمود: كف دست ها تمیزترین ظرف هاست.

سپس آن حضرت كلنگ را به دست گرفت و داخل چاه چشمه شد و به لایروبی قنات پرداخت. در حالی كه عرق از پیشانی اش می ریخت، از چاه بیرون آمد و بار دیگر به داخل چاه رفت و همچنان به لایروبی چاه پرداخت. هنگام گلنگ زدن به زمین چاه، صدای همهمه آن حضرت به بیرون چاه می رسید. آن قنات را به گونه ای پاك سازی كرد كه به اندازه گردن شتر آب آن زیاد شد. سپس با شتاب از چاه بیرون آمد و فرمود: خدا را گواه می گیرم كه این چشمه و باغ را وقف كردم! آن گاه به من فرمود: دوات و كاغذ بیاور. من با شتاب رفتم و قلم و دوات و كاغذ تهیه كردم و به حضور آن حضرت آوردم. آن حضرت وقف نامه را چنین نوشت: بسم الله الرحمن الرحیم. این دو باغ را بنده خدا، علی امیرمؤمنان، وقف كرد. نام این دو باغ، "ابونیزر" و "بُغیبُغه" است، تا محصول آن وقف فقرای مردم مدینه و مسافران درمانده شود، تا با وقف این دو باغ، علی چهره اش را از گرمای آتش دوزخ و قیامت حفظ كند. این دو باغ فروخته نشوند و به كسی بخشیده نشوند تا خداوند، كه خیرالوارثین است، آن را به ارث ببرد [یعنی تا قیامت وقف باشد]، مگر آن كه حسن و حسین به این دو باغ نیازمند گردند. این دو باغ برای حسن و حسین، نه برای دیگران طلق و آزاد باشد.»

نقل شده است: امام حسین علیه السلام مقروض شد. معاویه دویست هزار دینار برای امام حسین علیه السلام فرستاد كه چشمه ابونیزر را به دویست هزار دینار بفروشد. امام حسین علیه السلام قبول نكردند و فرمودند: «پدرم این دو چشمه و باغ را وقف كرده است تا صورتش در قیامت از حرارت آتش دوزخ محفوظ بماند. بنابراین، آن را به هیچ قیمتی نمی فروشم.»(24)

7. وقف چاه در منطقه سَمُره
نیز از امام باقر علیه السلام نقل شده است كه فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه گروهی از سربازانش [از محل خود] خارج شدند. گروهی از دشمن در نزدیكی یَنبع با حضرت برخورد كردند هوا به شدت گرم بود تا این كه به منطقه "سمره" رسیدند. پس از آن، جنگ در گرفت و پیروزی نصیب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سربازانش شد و زمین هایی به عنوان غنیمت به مسلمانان رسید. در تقسیم بندی زمین های غنیمتی از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله، مكان سَمُره نصیب علی علیه السلام شد ....

امام امیرالمؤمنین علیه السلام به دو غلام خود دستور حفر چاه داد. چاه حفر شد و آب از آن فوران كرد.

در این هنگام، شخصی بشارت گویان خبر این قضیه را برای امیرالمؤمنین علیه السلام آورد. پس حضرت آن را وقف كرد و وقف نامه را این گونه نوشت: "این چاه به خاطر خداوند، وقف است برای روزی كه چهره عده ای سفید و چهره برخی دیگر سیاه است، تا این كه خداوند صورت مرا از آتش محفوظ بدارد؛ وقفی قطعی و جدای از اموال، در راه خدای متعال، برای افراد دور و نزدیك، در صلح و جنگ و برای یتیمان و فقرا و غلام ها".»(25)

عدالت و دادخواهی امیرالمؤمنین علیه السلام
پس از شهادت حضرت علی علیه السلام ، یك روز سُوده، دختر عمّار بر معاویه وارد شد. معاویه سوده را سرزنش كرد؛ چون او در جنگ صفین به نفع سپاه حضرت علی علیه السلام فعالیت و تلاش فراوانی انجام می داد. آن گاه معاویه از سوده پرسید: برای چه این جا آمده ای؟

سوده گفت: ای معاویه، خدا تو را به سلب حقوق واجب ما بازخواست خواهد كرد. تو پیوسته فرماندارانی بر ما گسیل می داری كه محصولات كشاورزی ما را درو می كنند و می برند و مرگ را به ما می چشانند. اینك این بُسر بن ارطاة، فرستاده توست كه مردان ما را می كشد و اموال ما را می برد. اگر نمی خواستیم از حكومت مركزی پی روی كنیم، خود اكنون دارنده عزّت و قدرت بودیم؛ اگر او را معزول كنی چه بهتر، و گرنه ما خود قیام خواهیم كرد...

معاویه برآشفت و گفت: مرا به قبیله خویش می ترسانی. تو را با بدترین حالت نزد همان بُسر می فرستم تا هرچه با تو روا می داند، انجام دهد.

سوده اندكی خاموش ماند؛ گویی در ذهن خود خاطره هایی به شكوه گذشته را می كاود. آن گاه این شعرها را خواند: «درود خداوند بر آن روان، كه در گور خفت و با مرگ او عدالت و دادگری به خاك سپرده شد. او هم پیمان حق و راستی بود و حق را با هیچ چیز عوض نمی كرد؛ حق و ایمان در او یك جا فراهم آمده بود.»

معاویه پرسید: این چه كسی است؟

سوده پاسخ داد: حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام . به یاد دارم كه نزد او رفتم و می خواستم از مأمور جمع آوری زكات شكایت كنم؛ آن گاه رسیدم كه او به نماز برمی خاست. اما تا مرا دید به نماز مشغول نشد و با رویی گشاده و مهربان فرمود: آیا حاجتی داری؟ گفتم: آری، و شكایت خود را عرض كردم. آن گرامی همچنان كه بر آستانه نماز خویش ایستاده بود، گریست و آن گاه به خداوند گفت: "خدایا، تو آگاه و شاهد باش كه من هرگز فرمان ندادم كه او (آن مأمور) به بندگانت ستم كند"، و بی درنگ قطعه پوستی درآورد و پس از نام خدا و آیه ای از قرآن، چنین نوشت: "... آن گاه كه نامه ام را خواندی، دست و بالت را جمع كن تا كسی را بفرستم آن ها از تو تحویل بگیرد..."»

و نامه را به من داد. سوگند به خداوند، كه نه آن را بست و نه مُهر كرد؛ نامه را به آن مأمور دادم و او معزول گردید و از نزد ما رفت.

معاویه پس از شنیدن این داستان، ناگزیر فرمان داد كه: هرچه می خواهد برای او بنویسید.

اندوه امیرمؤمنان علیه السلام از ستم به زنان اهل كتاب
سفیان بن عوف، از تیره «بنی غامد» از طرف معاویه مأمور حمله به مرزهای عراق، كشتن انسان ها و غارت اموال مردم عراق شد. معاویه به سفیان گفت: این غارت ها چشم عراقیان طرفدار علی را می ترساند و دوستان ما را شاد می دارد. سربازان سفیان در حمله به شهر «انبار»، حاكم این شهر را كه نماینده امام علی علیه السلام بود، به قتل رسانده و اموال مردم مسلمان، از جمله گردنبند، دستبند، گوشواره و خلخال زنان اهل كتاب (اهل معاهده) را به غارت بردند.

وقتی خبر به امام علی علیه السلام رسید، ضمن خطبه ای برای یاران خود فرمود:«اگر مرد مسلمان، از غم چنین حادثه بمیرد، چه جای ملامت است، كه در دیده من شایسته چنین كرامت است.»(26)

كلام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره خدمت رسانی
در این جا، به اختصار به بخشی از سخنان پرارزش حضرت علی علیه السلام اشاره می شود كه درباره خدمت رسانی، نیكوكاری و برآوردن نیاز دیگران وارد شده است:

1. حق مخلوقین
امام علی علیه السلام در بخشی از نامه اش به مالك اشتر می فرماید: «مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش. مبادا هرگز چونان حیوان شكاری باشی كه خوردن آنان را غنیمت دانی؛ زیرا مردم دو دسته اند: یا برادر دینی تواند، و یا همانند تو انسان هستند.»(27)

باید توجه داشت كه فرمان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به مالك اشتر، در زمانی صادر شد كه تعداد مسلمانان در كشور مصر ناچیز بود، چند سال بیش تر از فتح مصر به دست سپاه اسلام نمی گذشت و طبعا در این چند سال، تنها عده قلیلی اسلام را پذیرفته بودند و اكثریت مردم هنوز مسیحی بودند. مالك اشتر فرمانروای ملتی شده بود كه به تبعیت سیاسی حكومت اسلامی درآمده بودند، ولی اكثریت آن ها مسیحی و اقلیّت مسلمان بودند. بسیار جالب است در فرمانی كه برای اداره چنین كشوری صادر شده، امام علی علیه السلام چنان به مراعات حداكثر مصالح و منافع عمومی مردم مصر دستور می دهند كه گویی در میان آنان حتی یك مسلمان وجود ندارد.(28)

2. حق افراد ضعیف جامعه
افراد مستمند و كم درآمد مورد توجه امیرالمؤمنین علیه السلام بودند و پیوسته در فرمایش های خویش و بخصوص به كارگزاران خود توصیه اكید می نمودند كه مواظب آنان باشند و زمینه رهایی آنان از تهی دستی و فقر را فراهم سازند. از این رو، در بخشی از نامه خویش به مالك اشتر چنین می فرمایند: «سپس خدا را در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، كه هیچ چاره ای ندارند، از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان (در نظر بگیر.) همانا در این طبقه محروم، گروهی خویشتن داری می كنند و گروهی به گدایی دست نیاز برمی دارند. پس برای خدا، پاسدار حقی باش كه خداوند برای این طبقه معین نموده است. بخشی از بیت المال و بخشی از غلّه های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده؛ زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیك ترین آنان، سهمی مساوی وجود دارد و تو مسؤول رعایت آن هستی.

مبادا سرمستی حكومت، تو را از رسیدگی به آنان بازدارد، كه هرگز انجام كارهای فراوان و مهم عذری برای ترك مسؤولیت های كوچك تر نخواهد بود. همواره در فكر مشكلات آنان باش، و از آنان روی برمگردان، به ویژه به امور كسانی از آنان بیش تر رسیدگی كن كه از كوچكی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را كوچك می شمارند و كم تر به تو دست رسی دارند.»(29)

3. ارزش نیكوكاری
آن حضرت در نهج البلاغه در ارزش كار نیك و عمل پسندیده چنین می فرمایند: «كار نیك به جا آورید و آن را هر مقدار كه باشد كوچك نشمارید، زیرا كوچك آن بزرگ، واندك آن فراوان است، و كسی از شما نگوید كه دیگری در انجام كار نیك از من سزاوارتر است! گرچه سوگند به خدا كه چنین است. خوب و بد را طرفدارانی است كه هرگاه هر كدام از آن دو را واگذارید، انجامشان خواهند داد.»(30)

4. سفارش در مورد یتیمان
«خدا را خدا را درباره یتیمان (در نظر بگیرید.) نكند آنان گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و حقوقشان ضایع گردد!»(31)

5. سفارش در مورد همسایه
«خدا را خدا را درباره همسایگان (در نظر بگیرید.) حقوقشان را رعایت كنید كه وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله شماست. همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می كرد تا آن جا كه گمان بردیم برای آنان ارثی معیّن خواهد كرد.»(32)

خدمت رسانی و مسؤولیت كارمندان و كارگزاران دولت
سال 1382 از سوی مقام معظّم رهبری «سال خدمت رسانی» اعلام شده است. این نام گذاری اهمیت خدمت رسانی به ملت شریف ایران را می رساند. از سوی دیگر، از طرف دولت جمهوری اسلامی، طرح «تكریم ارباب رجوع» مطرح گردیده است. این نام گذاری و طرح اخیر از جهات ذیل قابل توجه است:

1. ملت ایران ملتی شریف، صبور و شایسته خدمت هستند؛ ملتی كه انقلاب را به وجود آوردند و در برهه های گوناگون مانند: توطئه ها، كودتا و جنگ عراق علیه ایران از آن حفظ و نگه داری كردند. بنابراین، هرگونه كوتاهی در خدمت رسانی به این مردم، خیانت به اسلام، مقدّسات دینی و ارزش های انقلاب است و كارشكنی و ایجاد بدبینی در میان ارباب رجوع، گناهی نابخشودنی.

2. علی رغم تأكید مقامات جمهوری اسلامی بر خدمت رسانی، برخی نارضایتی ها از ادارات و دستگاه های دولتی مشاهده می شوند، و در مواردی، وجود فساد، رشوه، استفاده شخصی از امكانات و اموال دولتی، كم كاری و اتلاف اموال بیت المال موجبات ناراحتی مردم را فراهم می آورند.

اكنون با وجود این مشكلات، چه راه كاری وجود دارد؟
در وهله اول، ضرورت دارد كه همه افراد، بخصوص كسانی كه با امكانات و اموال بیت المال سر و كار دارند، متوجه مسؤولیت الهی خویش در حفظ و حراست از بیت المال باشند. در این میان، آموزش های لازم و انجام فعالیت های فرهنگی در گسترش فرهنگ خدمت رسانی و حفظ و حراست از اموال بیت المال كارسازند. روشن است كه عده ای از سر ناآگاهی و نه به عمد و تقصیر، رفتار شایسته ای با ارباب رجوع ندارند و یا اموال دولتی و بیت المال را در موارد ناصحیح مصرف می كنند.

در وهله دوم، لازم است سازمان های بازرسی مسؤولیت نظارتی خویش را با قاطعیت انجام دهند، از افراد مطمئن و دلسوز برای كسب خبر استفاده كنند، هرگاه با موارد تخلّف برخورد كردند، با متخلف برخورد قاطع نمایند تا درسی برای دیگر خطاكاران باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در موارد متعددی، عده ای از كارگزاران و مسؤولان حكومت خویش را به دلیل سوء مدیریت، آزار مردم و بی توجهی به فقرا مورد توبیخ و سرزنش قرار دادند و یا آن ها را از كار بركنار ساختند. یكی از راه های كسب خبر، گزارش هایی بود كه از سوی مردم به امیرالمؤمنین علیه السلام می رسید و در موارد متعددی، عده ای از افراد مطمئن و ناشناس از سوی حضرت به عنوان «عَین» یا «جاسوس» تعیین شده بودند. در تاریخ، هیچ گاه نامی از این افراد بیان نشده است. به هر حال، آن بزرگوار هرگاه از موارد تخلّف آگاهی پیدا می كردند، به صراحت اقدام لازم را مبذول می داشتند؛ در مواردی به تذكر كتبی و اخطار، در قالب امر به معروف و نهی از منكر بسنده می كردند و در مواردی دیگر، شخص خطاكار را بلافاصله از كار بركنار می ساختند. برای مثال، وقتی برای حضرت خبر آوردند كه عثمان بن حنیف، یكی از كارگزاران حكومت، بر سر سفره اغنیا و اشراف نشسته است، امام علیه السلام ، نامه توبیخی و هشداردهنده ای برای این كارگزار حكومت ارسال داشتند: «ای پسر حُنیف! به من گزارش دادند كه مردی از سرمایه داران بصره تو را به مهمانی خویش فرا خوانده و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای؛ خوردنی های رنگارنگ برای تو آورده اند و كاسه های پر از غذا پی در پی جلوی تو نهاده اند. گمان نمی كردم مهمانی مردی را بپذیری كه نیازمندانشان با ستم محروم شده و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند. اندیشه كن در كجایی! و بر سر كدام سفره می خوری؟... آگاه باش! امام شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان رضایت داده است. بدانید كه شما توانایی چنین كاری ندارید، اما با پرهیزگاری و تلاش فراوان و پاك دامنی و راستی، مرا یاری دهید. پس سوگند به خدا! من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته و از غنیمت های آن چیزی ذخیره نكرده ام؛ بر دو جامه كهنه ام جامه ای نیفزوده ام، و از زمین دنیا، حتی یك وجب، در اختیار نگرفته ام و دنیای شما در چشم من، از دانه تلخ درخت بلوط ناچیزتر است!»(33)

امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی از طریق زنی به نام سوده شنید كه عامل جمع آوری زكات به مردم ظلم می كند و بر آنان سخت گیری می كند، فورا نامه ای نوشتند و او را از كار بركنار كردند و نامه را به سوده دادند تا به دست او برساند.

مسأله كسب خبر از سوی افراد مطمئن، آن قدر اهمیت دارد كه حضرت علی علیه السلام وقتی مالك اشتر را به عنوان فرماندار مصر به آن دیار روانه ساختند، در نامه 53 نهج البلاغه، منشور حكومتی برای او ترسیم كردند و در بخشی از نامه خود، به نصب «عین» یا «جاسوس» دستور دادند. همه این مسائل اهمیت نظارت و دقت بر عملكرد مسؤولان را روشن می سازد.

 

··· پی نوشت ها
1 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 39، ص 84.

2 محمدعلی كریمی نیا، تربیت اجتماعی، ص 166.

3 تربیت اجتماعی، ص 165.

4 بحارالانوار، ج 93، ص 383.

5 محمدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج 2، ص 192.

6 «سُئِلَ رسولُ اللّهِ: من اَحبُّ الناسِ الی اللّه؟ قال صلی الله علیه و آله : اَنفَعُ الناس للنّاس.» (اصول كافی، باب«الاهتمام بامور المسلمین»، ح 7)

7 قال رسول الله صلی الله علیه و آله : «مِن افضَلِ الاعمالِ عنداللهِ ابراد الكباد الحارة، و اشباعُ الكباد الجائعة، والّذی نفسُ محمّدٍ بیدهِ، لا یؤمنُ بی عبدٌ یبیتُ شبعان و اخوه (او قال جاره) المسلم جائعٌ.» (شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج 1، ماده «جوع».

8 ابواب «احكام العشرة»: قال الصادق علیه السلام : «ثلاثُ من اتی بواحدةٍ منهنَّ اوجبَ اللّهُ له الجنة: الانفاقُ بالاقتارِ و البُشر بجمیع العالم، و الانصاف من نفسه.» (شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 107.)

9 قال الصادق علیه السلام : «... الخلقُ عیالی فَاَحَبَّهم الیَّ الطفهم بهم واسعاهم فی حوائجهم.» (اصول كافی، ج 2، باب «السعی فی حاجة المؤمن»، حدیث 10)

10 همان، ج 2، باب ادخال السّرور، حدیث 4.

11 مالك محمودی و ابراهیم بهادری، زیرنظر آیة الله جعفر سبحانی، تأمین اجتماعی در اسلام، تهران، مسجد الغدیر، 1365، ص 8 9.

12 وسائل الشیعه، ج11، ابواب «جهاد العدو»، باب 11، حدیث 19.

13 به نقل از مصطفی زمانی، اسلام و خدمات اجتماعی، پیام اسلام، 1348، ص 189.

14 ناصر مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 4، ص 422.

15 بحارالانوار، ج 41، ص 37.

16 همان، ج 41، ص 34.

17و18 محمدبن یعقوب كلینی، روضه كافی، ج 2، ص 181.

19 وسائل الشیعه، ج 13، ص 303، باب 6 از ابواب «الوقوف و الصدقات»، حدیث 2.

20 سیدابراهیم حسینی سعیدی، علی آینه حق نما، ج 2، ص 191.

21 در مورد موقوفات و وقف نامه های امیرالمؤمنین علیه السلام ، ر.ك: وسائل الشیعه، ج 13، ص 293 323 / نهج البلاغه، نامه 24.

22 و قال فیه: «انّه علیه السلام وقف امواله و كانت غلّته اربعین الف دینارا و باع سیفه.» (بحارالانوار، ج 41، ص 43.)

23 وسائل الشیعه، ج 13، ص 304، باب 6 از ابواب «الوقوف و الصدقات»، حدیث 6.

24 محمد محمدی اشتهاردی، داستان دوستان، ج 4، ص 123، به نقل از معجم البلدان، ج 4، ص 76.

25 محمد محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج 10، ص 614.

26 نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، خطبه 27، صفحات 27، 28 و 457.

27 همان، نامه 53.

28 محمدمجتهد شبستری، مكتب اسلام، سال 8، ش 5، ص 49.

29 نهج البلاغه، نامه 53.

30 نهج البلاغه، حكمت 422.

31و32 همان، نامه 47.

33 همان، نامه 45.


چاپ   ایمیل