چکیده
مورخان و دانشمندان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، از آغاز تاکنون، در معرفی و بیان سیره اهل بیت توجه ویژهای داشتهاند. هر یک از این نویسندگان با توجه به مذهب و روحیه و فرهنگ خاص خود به خلق این آثار پرداختهاند. این مقاله در پی بررسی اهداف و انگیزههای نگارش تاریخ و سیره اهل بیت، شامل فاطمه زهرا و دوازده امام (ع)، با تأکید بر مقدمه و دیباچه کتابهای نگاشتهشده درباره اهل بیت است. انگیزههای چهارگانه عاطفی، اعتقادی، سیاسی و علمی در تدوین این کتب، شناسایی شده است. در این بررسی مشخص شد تعداد کتابهایی که با هدف و انگیزه علمی تدوین شده با 37 عنوان، بیش از سایر انگیزهها، در تألیفها سهم و تأثیر داشته است. انگیزه عاطفی با 25 عنوان، انگیزه اعتقادی با 20 عنوان، و انگیزه سیاسی با 11 عنوان کتاب در رتبههای بعدی قرار دارند. در این پژوهش با بررسی 142 عنوان کتاب به شناسایی انگیزه تألیف پرداختهایم که 42 عنوان کتاب به دلیل نداشتن مقدمه یا مفقودشدن آن از دامنه تحقیق خارج شدند. در این مقاله میکوشیم جایگاه اهل بیت نزد فریقین را تبیین کرده، نشان دهیم که ایشان یکی از وجوه اشتراک و عوامل تقریب بین فریقین هستند، نه موضع افتراق و جدایی امت اسلامی.
اصل مقاله
مقدمه
نگارش سیره، زندگانی، مناقب و فضایل اهل بیت (ع) بخش مهمی از میراث تاریخی و سیرهای و هویتی شیعیان و بلکه سایر فرق اسلامی را تشکیل میدهد. نگارندگان و مؤلفان بسیاری در تاریخ اسلام با انگیزههای مختلف در این عرصه قلم زدهاند. در این مقاله، مقدمه و دیباچههای آثار نوشتهشده در موضوع سیره و زندگانی اهل بیت و مناقب آنان را در دو جریان فکری و مذهبی غالب جهان اسلام، یعنی شیعه و سنی، بررسی کردهایم. تاریخنگاری ائمه را میتوان به عنوان حلقه اتصال میان دو تفکر شیعه و سنی با محوریت سنیهای دوازدهامامی در نظر گرفت. مقدمههایی که بر این کتب نوشته شده، بخش عمدهای از دغدغه نویسنده آن و جامعهای که کتاب در آن نگارش یافته و عقاید و افکاری را که مطرح بوده منعکس کرده است. لذا با شناسایی آن میتوانیم به فضا و اندیشهای که کتاب در آن تبلور یافته دست یابیم و با شناخت این انگیزهها تحلیل و آگاهی بهتری از آن کتب به دست آوریم.
در این مقاله به کتبی از سیره و شرححال و زندگانی حضرت فاطمه زهرا (س) و دوازده امام (ع) پرداختهایم که متعلق به قرن اول تا آخر قرن نُه هجری باشد و تا زمان ما باقیمانده و منتشر شده باشد. بر اساس جستوجوی به عملآمده، 142 عنوان کتاب در دامنه این تحقیق قرار گرفت[i] که انگیزه تألیف این کتب در چهار محور زیر میگنجد:
انگیزه عاطفی؛که بیشتر در مؤلفان اهل سنت دیده میشود. شاخصه این انگیزه، اصل محبت و دوستداشتن خاندان عصمت و طهارت و اهل بیت رسولالله (ع) است؛ البته بر اساس روایات و آیاتی که در سیره و سنت وارد شده و مسلمانان بر آن اجماع دارند.
انگیزه اعتقادی؛ که بیشتر در میان شیعیان و فرقههایی است که برای اهل بیت (ع) مقامی معنوی قائلاند و آنان را برگزیده از جانب خداوند میدانند و اختصاصات و ویژگیهایی چون، خلافت بعد از رسول خدا، مقام امامت، معجزات و کرامات برای آنان قائلاند. به طور کلی، کسانی که اعتقاد به دوازده امام (ع) را به گونهای جزء عقاید یا اصول عقاید خود میدانند.
نگارشهایی که به انگیزه اعتقادی در این موضوع صورت گرفته اغلب برای پاسخ به مخالفان یا به منظور محبت و حقی که ائمه (ع) بر امت دارند، یا مجادله و رفع شبهات و ثواب و شفاعت بوده است.
انگیزه سیاسی؛ که احتمالاً مخفیترین انگیزهای است که سبب تألیف این کتب شده و بهسختی قابل تشخیص است. شاخصه این انگیزه، حمایت حکومتها، به عنوان نماد سیاست و سیاستورزان، از تألیف برخی کتب، یا صلهدادن برای نگارش آنها است. گاهی هم افرادی که ادعاهایی از قبیل امامت یا صاحب حق خلافت بودن داشتند و اغلب خود را از نسل ائمه میدانستند یا خود را به اهل بیت منتسب میکردند نوشتن این کتب را سفارش میدادند و از آن حمایت میکردند که بتوانند بدین وسیله خود را در جامعه مطرح کنند. گاهی هم حاکمان، وقتی علاقه مردم شهر، منطقه یا سرزمینی را به اهل بیت میدیدند، دستور نگارش چنین کتبی را میدادند یا از نگارش آن حمایت میکردند.
انگیزه علمی یکی از مهمترین و بیشترین سبب و انگیزه تألیف این کتب بوده که شاخصه آن مراجعه عوام یا بزرگان به علما و مؤلفان برای در اختیار قراردادن اطلاعاتی در باب سیره و زندگانی دوازده امام و فاطمه زهرا (ع) است که به نوعی پاسخگویی به شبهات و اطلاعات اشتباهی است که در جامعه منتشر میشده، و عوام و بزرگان سعی در اصلاح آن شبهه و رسیدن به صواب در آن مسئله داشتند. نگارشهایی از این دست، که به انگیزه علمی صورت گرفته، بیشتر برای پاسخ به مشکلات و مسائل و به دست دادن راهحل و راهکار، یا ارتقای سطح دانش و افزایش آگاهی نسل نو، یا شرح و توضیح مسائل با توجه به درخواست مطرحشده، بوده است.
با بررسی این کتب دارای شرایط، که در دامنه تحقیق قرار میگیرند، معلوم میشود هر کتاب بر اساس آنچه مؤلفش در مقدمه و در بیان انگیزه و سبب تألیف گفته در ذیل کدام یک از عناوین انگیزشی قرار میگیرد.
انگیزه و اهداف عاطفی نویسندگان و سیرهنگاران اهل سنت، که در ذکر فاطمه زهرا و ائمه (ع) کتاب نوشتهاند، بیشتر با انگیزه عاطفی سراغ نگارش رفتهاند. انگیزه عاطفی همراه با حبّ و ارادت به خاندان رسالت و اهل بیت پیامبر مکرم اسلام است و امتثال و پیروی از آیه مبارکه: «قُلْ لا أَسْئَلُکمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» (شوری: 23). علاوه بر آیات، احادیث فراوانی که در شأن و منزلت اهل بیت و خاندان رسالت در تراث حدیثی از پیامبر و صحابه ایشان نقل شده محرک دیگری برای تقویت انگیزه عاطفی بوده است. این در میان اهل حدیث و فقیهان و سایر علمای اهل سنت نیز جاری بوده و به سبب حجم زیاد و توثیق روایاتی که در خصوص مناقب اهل بیت، بهخصوص علی بن ابیطالب و فاطمه زهرا و حسنین (ع) آمده است،[ii] این راه را تسهیل و تقویت کردهاند. این حب و ارادت به اهل بیت باعث پدیدآمدن آثار و تألیفات فراوانی در میان مسلمانان، بهویژه اهل سنت برای معرفی و سیرهنگاری اهل بیت و ائمه اطهار (ع) شده است؛ که بعضی از این کتب را، که از قرن یک تا نُه هجری نگاشته شده و باقی مانده و به زینت طبع آراسته شده در این بخش معرفی و توصیف میکنیم. مجموع کتابهایی که با انگیزه عاطفی شناسایی شدهاند 25 عنوان است که همه را اهل سنت و صوفیه نگاشتهاند.
با استفاده از این بررسی و تحقیق میتوان محبت و ارادت به خاندان رسالت را، با توجه به آیات و روایاتی که در این زمینه وارد شده و در سیره آمده، یکی از طرق محبت و ارادت به رسول اکرم (ص) دانست. از طرفی، این را باید جزء معتقدات اهل سنت و به طور کلی مسلمانان دانست. چون این انگیزه و حسّ عاطفی که در این کتب به عنوان سبب و دلیل تألیف آمده فراتر از حسّ عاطفی و احساسی صرف است و ریشه در سنت و آیات و روایات دارد که مسلمانان خود را به آن سنّت و آیات و روایات ملزم میدانند. با توجه به این آثار، میتوان گفت این انگیزه و نگاه عاطفی در میان آثاری که اهل سنت و تصوف نگاشتهاند نمود بیشتری دارد. در این تحقیق 26 عنوان، که همه را علما و مورخان اهل سنت نگاشتهاند، تحت این انگیزه قرار گرفت. البته در ضمن این انگیزه عاطفی، که نمود بیشتری در این تألیفات داشت، انگیزههای دیگری نیز مثل انگیزههای اعتقادی، آموزشی و حتی سیاسی وجود دارد که در هر عنوان به آن اشاره شده است.
محرکها و انگیزههای ضمنی دیگری نیز در این تألیفات موجود است که عبارت است از: اجابت درخواست و پیشنهاد تألیف و جمعآوری مطالب مربوط به ائمه (ع)؛ در نظر گرفتن اجر الاهی و مشمول غفران و رحمت الاهی شدن و نجات در روز حساب با تمسک به اهل بیت (ع)؛ دفع اتهام و مقابله با سخنان ناروا و بیپایه؛ تشویق محبان اهل بیت (ع)؛ دفاع از اهل بیت و ائمه (ع) و ادای حقوق آنان در برابر کوتاهی دیگران؛ الگوسازی دینی برای جامعه؛
این کتابها که با انگیزه عاطفی تألیف شده، در چند محور میگنجد:
مناقب و فضایلنگاری، مثل العسل المصفی، مناقب امام علی، شواهد التنزیل؛
معجزهنگاری و ذکر کرامات، مثل درر السمطین، نظم درر السمطین؛
مهدویت و ملاحم و فتن، مثل البیان فی أخبار صاحب الزمان؛
شرح زندگانی، مثل الفصول المهمة، معارج الوصول، مناقب آل محمد، جواهر المطالب؛
پژوهشی، مثل رساله طرق حدیث من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛
ادبی، مثل نظم درر السمطین، احیاء المیت بفضائل.
ما باید علاوه بر این، با توجه به اعتقادی که در خصوص حب اهل بیت (ع) و احترام به آنها وجود دارد، راهی برای همگرایی بین مسلمانان ایجاد کنیم؛ چراکه یکی از بزرگترین انشقاقات در امت اسلامی ناشی از رفتاری بود که با این خاندان بعد از رحلت حضرت رسول (ص) شد.
این عناوین، به این صورت و ترتیب در طی قرن اول تا دهم هجری نگاشته شدهاند:
سه قرن اول هجری: هیچ نگاشتهای در دامنه این تحقیق قرار نگرفت؛
قرن چهارم: یک عنوان؛
قرن پنجم: دو عنوان؛
قرن ششم: سه عنوان؛
قرن هفتم: هفت عنوان؛
قرن هشتم: پنج عنوان؛
قرن نهم: هفت عنوان؛
از این ترتیب زمانی تألیف میتوان نتیجه گرفت که در قرن هفتم و نهم به این دلیل که حکومتهای مسامحهگر یا متأثر از شیعه، یا علمای شیعه وجود داشتند انگیزه اهل سنت برای تألیف چنین آثاری بیشتر شده، و برعکس مثلاً در قرن هشتم، که حکومت در دست حاکمان متعصب سنی بوده، این نگارشها کمتر صورت گرفته است.
اثر شاخص این محور: مطالب السؤول، اثر نصیبی شافعی
مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول را کمالالدین محمد بن طلحة ابن محمد بن حسن قریشی عدوی نصیبی شافعی (۵۸۲-۶۵۲ ه.ق.) با موضوع شرححال دوازده امام و سبک تاریخی و روایی، نگاشته است. این کتاب به تعداد ائمه شیعه، مشتمل بر دوازده باب است و ابواب آن از امیرالمؤمنین (ع) آغاز میشود و به مهدی (عج) خاتمه مییابد. مؤلف در این کتاب، روند یکسانی در باب هر امام در پیش گرفته و اطلاعاتی درباره آن حضرات مانند ولادت، وفات، ویژگیها، فرزندان و مدت عمر آنها ذکر میکند. وی این کتاب را در اواخر حیاتش در حلب، در سال 650 ه.ق. تألیف کرده و حقیقتاً از زیباترین و جالبترین تألیفات اهل سنت در مناقب آلالبیت رسولالله (ص) است.
در باب محتوای کتاب، مؤلف در مقدمه میگوید:
و نهجت جدد المطالب و استخرجت زبد المناقب بمحض المعقول والمنقول، فجاء جامعا للفضائل صادعا بالدلائل، شارعا مناهج الوصول إلی السؤول تکفیه منقبة تلقین المناقب و کونه بترتیب مراتب الأئمة الأطایب قید العیون والعقول من قدر قدره قدمه و من خبر خبره خدمه.[iii]
بدینترتیب این کتاب به شرح زندگانی و منزلت و جایگاه ائمه اطهار (ع) پرداخته و در مناقب آنان قلم زده است.
انگیزه و هدف تألیف
در باب انگیزه تألیف، مؤلف در مقدمه میگوید:
ألزمت نفسی تألیف هذا الکتاب قیاما بحقّه (علیه السلام) فشرعت فی تصنیفه و جمعت همّتی لتألیفه و سمّیته: مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول و نهجت جدد المطالب و استخرجت زبد المناقب، بمحض المعقول المنقول، فجاء جامعا للفضائل، صادعا بالدلائل، شارعا مناهج الوصول إلی السؤول.
ابنطلحه شافعی انگیزه خویش از نگارش کتاب را چنین بیان کرده است که در زمان جوانی کتابی در فضایل دوازده امام با عنوان زبدة المقال فی فضائل الآل نوشته که این کتاب انیس و مونس وی بوده و آن را در حالات مختلف مطالعه میکرده است. کتاب یادشده در حوادثی که پیش آمد مفقود شد. در همین ایام، یکی از صالحان، که امام علی (ع) را در رؤیا دیده و از آن حضرت پرسشهایی کرده بود، به کمالالدین ابن طلحه مراجعه میکند و میگوید امام علی (ع)، توضیح و شرح پاسخها را به وی [ابنطلحه] حواله داده است. کمالالدین مشکل آن مرد را حل میکند و پس از آن برای ادای حق امام این کتاب را مینویسد (مطالب السؤول، ص۱۸). آنچه از این قسمت مقدمه، با توجه به اهل سنت بودن مؤلف، برداشت میشود این است که انگیزه عاطفی عامل انگیزشی در نگارش این کتاب بوده است. اهداف مؤلف را میتوان چنین برشمرد: پاسخ به پرسشگران در زمینه زندگانی اهل بیت؛ گردآوری فضایل پراکنده اهل بیت در یک مجموعه؛ ادای حقوق اهل بیت؛ محبت و ارادت به اهل بیت.
مؤید این انگیزه عاطفی مطلب دیگری است که مؤلف در اول مقدمه آورده است:
و قد کنت من زمن جریان قلم التکلیف علی، کلفا إلی الغایة بمودتهم معترفا بأن صفاتهم المشفوعة باتصالهم بالمصطفی (صلوات اللّه علیه) تقضی بمحبتهم و التزمت أیام الاغتراب تألیف کتاب تطلع مطالعه دراری فضیلتهم، فشرعت فیه و وضعت کیفیة ترتیبه فی مبادئه و جعلت عدة أبوابه عدة أئمتهم، فسطرته و رتبته و حررته و بوبته و قمت فی حقهم بمفروض خدمتهم.
در این مطالب نویسنده از محبت و ارادت خود از آغاز بلوغ و تکلیف میگوید و اینکه اول کتابی به نام زبدة المقال فی مناقب الآل تألیف میکند و بعد در یکی از سفرهایش آن کتاب مفقود میشود. وی از آن کتاب با عنوان انیس و مونس در سفر و حضرش یاد میکند. وقتی کتاب زبدة المقال فی مناقب الآل مفقود میشود، مصنف تصمیم به تألیف دوباره کتابی در مناقب آل رسول (ص) میگیرد که نام آن را مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول میگذارد.
مطلب دیگری که شاید مؤید انگیزه عاطفی مؤلف باشد خواب یکی از صالحان و پرسش وی از امیرالمؤمنین است و اینکه امیرالمؤمنین جواب پرسش را میدهد ولی آن فرد چیزی از جواب را درک نمیکند و امیرالمؤمنین برای فهمیدن جواب، آنان را به مؤلف احاله میدهد. این ماجرا مؤلف را به نوشتن این کتاب تشویق میکند.
جدول کتابهای دارای انگیزه عاطفی
ردیف
سال/ قرن (ه.ق.)
کتاب
نویسنده
مقدمه
مذهب
نوع نگارش
محل تدوین
دامنه
1
قرن 4
العسل المصفی من تهذیب زین الفتی فی شرح سورة هل أتی
احمد بن محمد بن علی عاصمی
دارد
سنی کرامیه
تفسیر روایی
نیشابور
أمیرالمؤمنین
2
483
مناقب الامام علی بن أبی طالب علیهما السلام، ابن المغازلی
علی بن محمد الجلابی، ابن المغازلی
دارد
شافعی
حدیثی
بغداد
أمیرالمؤمنین
3
490
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل
حاکم حسکانی
دارد
حنفی
تفسیر روایی
نیشابور
أمیرالمؤمنین
4
568
مقتل الحسین علیه السلام، الخوارزمی
موفق بن احمد خوارزمی
دارد
حنفی
مقتل
مرو
امام حسین
5
568
المناقب، الخوارزمی
موفق بن احمد خوارزمی
دارد
حنفی
روایی
مرو
أمیرالمؤمنین
6
590
الاربعون المنتقی فی فضائل علی المرتضی
ابوالخیر قزوینی حاکمی
دارد
شافعی
حدیثی
قزوین
امیرالمؤمنین
7
652
مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول
محمد بن طلحه شافعی
دارد
شافعی
حدیثی، تاریخی
حلب
دوازده امام
8
654
تذکرة الخواص
سبط بن جوزی
دارد
حنفی
حدیثی
دمشق
دوازده امام
9
657
مناقب آل محمد المسمی بالنعیم المقیم لعترة النبأ العظیم
عمر بن شجاع الدین محمد بن عبد الواحد الموصلی
دارد
شافعی
حدیثی
موصل
اهل البیت
10
658
درر السمط فی خبر السبط
محمد بن عبدالله القضاعی المعروف بابن الابار
دارد
سنی
ادبی
اندلس
امام حسین
11
658
کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب
محمد بن یوسف گنجی شافعی
دارد
شافعی
حدیثی
دمشق
أمیرالمؤمنین
12
658
البیان فی أخبار صاحب الزمان
محمد بن یوسف گنجی
دارد
شافعی
حدیثی
دمشق
امام زمان
13
694
ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی
محب الدین طبری
دارد
شافعی
حدیثی
مکه
اهل بیت
14
730
فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والأئمة
ابراهیم بن سعد الدین شافعی
دارد
شافعی
حدیثی
خراسان
چهارده معصوم
15
748
رسالة طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه
شمس الدین ذهبی
دارد
شافعی
رجال
دمشق
أمیرالمؤمنین
16
750
نظم درر السمطین فی فضائل المصطفی والمرتضی والبتول والسبطین علیهم السلام
جمال الدین محمد بن یوسف الزرندی الحنفی
دارد
حنفی
ادبی
مدینه
اهل البیت
17
757
معارج الوصول إلی معرفة آل الرسول والبتول
جمال الدین محمد بن یوسف الزرندی الحنفی
دارد
حنفی
حدیثی
مدینه
دوازده امام
18
786
السبعین فی مناقب امیرالمؤمنین
علی بن شهاب الهمدانی
دارد
متصوفه
حدیثی
-
امیرالمؤمنین
19
820
فضائل الثقلین من کتاب توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل
احمد بن جلال الدین الشافعی الایجی
دارد
شافعی
حدیثی
-
اهل البیت
20
883
أسنی المطالب فی مناقب الامام علی (ع)
شمس الدین محمد بن محمد بن محمد الجزری
دارد
شافعی
حدیثی
دمشق
امام علی
21
845
معرفة ما یجب لاهل البیت النبوی من الحق
احمد بن علی مقریزی
دارد
شافعی
حدیثی
قاهره
اهل بیت
22
855
الفصول المهمة فی معرفة الأئمة علیهم السلام
ابن صباغ مالکی
دارد
مالکی
تاریخی
مکه
دوازده امام
23
871
جواهر المطالب فی مناقب الامام علی بن أبی طالب
شمس الدین باعونی
دارد
شافعی
حدیثی
دمشق
أمیرالمؤمنین
24
911
إحیاء المیت بفضائل اهل البیت علیهم السلام
جلال الدین سیوطی
دارد
شافعی
حدیثی
قاهره
اهل البیت
25
911
جواهر العقدین فی فضل الشرفین
نور الدین سمهودی
دارد
شافعی
حدیثی
مدینه
اهل بیت
انگیزه و اهداف اعتقادی
با توجه به سیر نگارش کتبی که در شرح سیره و زندگانی ائمه نوشته شده، در طول قرن اول هجری تا دهم، میتوان یکی از انگیزههای تألیف این نوع کتب را اعتقادی دانست، که البته این انگیزه اعتقادی بیشتر در آثاری که شیعیان نگاشتهاند یافت میشود. مؤلفان شیعه با نوشتن این کتب و معرفی اجمالی یا تفصیلی ائمه و خاندان رسالت سعی در تبیین اعتقادات دینی خود و نشر چگونگی اعتقاد به ائمه و مذهب تشیع داشتند و بیشتر در ضمن معرفی و شناساندن ائمه، برخی اعتقادات و شعائر اعتقادی تشیع یا مذهب و نحله خود را تبیین میکردند که این خود، با توجه به محبوبیتی که اهل بیت در میان عامه مردم داشتند، شیوهای برای جذب مردم به سمت عقاید شیعه بود. آنها در این کار تا حد زیادی موفق بودهاند و این فرصت تبلیغی مناسبی برای علمای شیعه بوده و هست.
در این تحقیق، مجموعاً 20 عنوان کتاب، که با این انگیزه تألیف شده بود، شناسایی شد و تحت این عنوان قرار گرفت. مهمترین این انگیزههای اعتقادی عبارت است از:
مودّت و محبّت ائمه که بر وجوب آن در آیات و روایات تأکید شده است؛
برخورداری از ثواب و فضیلتی که تقرب و توسل به ایشان دارد؛
مقابله با کسانی که مبادرت به دشمنی با ائمه (ع) و اعتقادات شیعه میکردند و سعی در خاموشکردن نور الاهی داشتهاند؛
تشویق شیعیان مخلص و ارادتمندان اهل بیت (ع) و سپاسگزاری از آنها؛
راهنمایی و هدایت متحیّران و مرددین در موضوع امامت و ائمه (ع) و مباحث حول آن، مثل غیبت و ...، و دادن پاسخ به شبهات، و زایلکردن اختلافات در موضوع امامت و ائمه (ع)؛
اثبات منصب امامت و وصایت و جانشینی منصوصه ائمه اثناعشر (ع)؛
تألیف قلوب و جلب نظر کسانی که از ولایت ائمه (ع) دور افتادهاند و محبت آنان را فراموش کردهاند؛
انتقاد از اهل سنت و سایر فرق به سبب تقطیع و زیادت در احادیثی که در خصوص ائمه (ع) و فضیلت آنان در سیره وارد شده است؛
دفاع از معجزات و کرامات صادرشده از ائمه (ع) در طول اعصار و جمعآوری و اثبات آنها؛
جلوگیری از واردشدن اندیشههای غالیانه و تقلید و تخمین و قیاس در موضوع امامت و ائمه (ع) و مبارزه با آن.
زمان تألیف این کتابها، که به انگیزه اعتقادی در شرححال و معرفی ائمه (ع) نگاشته شده، چنین است:
سه قرن اول هجری: تألیفی در دامنه تحقیق قرار نگرفت؛
قرن چهارم: 4 عنوان؛
قرن پنجم: 2 عنوان؛
قرن ششم: 5 عنوان؛
قرن هفتم: 3 عنوان؛
قرن هشتم: 2 عنوان؛
قرن نهم: 4 عنوان؛
که از این تعداد نگارش در قرون مختلف میتوان، با توجه به اینکه این آثار را شیعیان و امامیه نگاشتهاند، نتیجه گرفت که در قرون و زمانهای که شیعه قدرت سیاسی داشته یا در حال قدرتگرفتن و ایجاد حکومت بوده این نوع نگارشهای اعتقادی رونق میگرفته است؛ یعنی سیاست باعث پیشبرد و پیشرفت عقیده یا مذهب خاصی میشده است.
این کتب در محورهای مختلفی نگارش یافته که عبارتاند از:
1. مهدویت: الغیبة؛ عقد الدرر؛ منتخب الانوار المضیئة؛ العرف الوردی.
اثبات عقاید اختصاصی تشیع: کفایة الاثر؛ تفضیل امیرالمؤمنین؛ الیقین؛ التحصین؛ نهج الحق؛ الصراط المستقیم.
شرح زندگانی و مناقب و فضائل ائمه (ع): هدایة الکبری، عیون اخبار الرضا، مناقب ابنشهرآشوب، الروضة فی فضائل، العمدة العیون، غرر الاخبار.
معجزات و کرامات: الخرائج والجرائح، الفضائل ابنشالان، مشارق الانوار.
اثر شاخص در این محور: الغیبة اثر نعمانی
این کتاب را ابوعبدالله، محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی (متوفای حدود سال 360 ه.ق.)، ملقب به کاتب، و مشهور به ابنابیزینب، نگاشته که از راویان بزرگ شیعه در اوایل قرن چهارم هجری است. کتاب، به زبان عربی است و حاوی روایاتی از ائمه (ع) درباره غیبت امام زمان (عج)، خصوصیات آن حضرت، عصر ظهور و ویژگیهای آن دوران. این کتاب، در سال ۳۴۲ ه.ق.، در اوایل غیبت کبرا، در شهر حلب، به نگارش درآمده است. همچنین، ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب، کتاب را از آغاز تا پایان بر مؤلف آن، محمد بن ابراهیم قرائت کرده و مؤلف نیز اجازه روایت آن را به وی داده است. دیگر روات نیز نزد شجاعی قرائت میکردند. سپس فرزند او، حسین بن محمد شجاعی، نسخه قرائتشده نزد مؤلف و دیگر کتابهای پدرش را در اختیار نجاشی، که از مشایخ بزرگ شیعه است، قرار داده و از این طریق، کتاب، به دست ما رسیده است. کتاب، ۲۶ باب دارد و شامل ۴۷۸ روایت است که محتوای آنها چنین است: وجوب حفظ اسرار آل محمد، الاهیبودن مسئله امامت، تعداد ائمه، کسی که به دروغ ادعای امامت کند، روایات درباره غیبت امام زمان، درباره صبر و انتظار فرج، درباره امتحان، صفات امام منتظر، صفات لشکر آن حضرت و ... .
انگیزه و هدف تألیف
مؤلف درباره انگیزه نگارش این کتاب میگوید در جامعه میدیدم که شیعیان و علاقهمندان به محمد و آل محمد (ص) به گروههای مختلفی تقسیم شدهاند و در خصوص امام زمان و ولی امر و حجت پروردگار خود سرگردان گشتهاند. پس از بررسی، دلیل آن را غیبت آن حضرت یافتم، چنانکه رسولخدا (ص)، حضرت علی (ع) و ائمه (ع) نیز به آن اشاره کردهاند. لذا به یاری خداوند بر آن شدم تا روایاتی را که مشایخ بزرگ روایی، از امیرالمؤمنین (ع) و ائمه (ع)، درباره غیبت امام عصر (عج) روایت کردهاند، جمعآوری کنم. بسیاری از روایاتی که اکنون در اختیار من است، علمای اهل تسنن نیز روایت کردهاند. البته روایات آنان در این باره، بسیار گستردهتر از روایاتی است که اکنون در اختیار من است.
با توجه به تألیف این کتاب در اوایل غیبت کبرا و دوره تحیّر شیعیان امامی، این کتاب بهقصد تقویت اعتقادات شیعیان امامی و آموزش آموزههای مهدوی نوشته شده است. مؤلف در مقدمهای، که در کتاب آورده، در بیان انگیزه نگارش این کتاب میگوید ما طوایف مختلف شیعه را میبینیم که (در حالی که باید وحدت کلمه داشته باشند) قد تفرقت کلمها، حرف و سخنشان مختلف و متفرق شده و دچار حیرت شدهاند؛ و تشعبت مذاهبها و استهانت بفرائض الله عزوجل و خفت الی محارم الله.
انگیزه این تألیف را میتوان اعتقادی دانست. مؤلف با ذکر احادیثی از حضرت رسول (ص) و ائمه (ع)، که در موضوع غیبت وارد شده، سعی در برطرفکردن حیرت و اختلاف از میان شیعیان دارد.
کتابهای دارای انگیزه اعتقادی
ردیف
سال/ قرن
کتاب
نویسنده
مقدمه
مذهب
نوع نگارش
محل تدوین
دامنه
1
334
الهدایة الکبری
حسین بن حمدان خصیبی
دارد
شیعه
روایی
بغداد
چهارده معصوم
2
قرن 4
الغیبة، للنعمانی
محمد بن ابراهیم نعمانی
دارد
امامی
حدیثی
حلب
امام زمان
3
386
عیون أخبار الرضا علیه السلام
شیخ صدوق
دارد
امامیه
روایی
ری
امام رضا
4
قرن 4
کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الاثنی عشر
علی بن محمد خزاز
دارد
امامی
روایی
ری
دوازده امام
5
413
تفضیل أمیر المؤمنین علیه السلام
شیخ مفید
دارد
امامی
حدیثی
بغداد
أمیر المؤمنین
6
قرن 5
نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة علیهم السلام
محمد بن جریر بن رستم طبری
دارد
امامی
معجزات
-
چهارده معصوم
7
573
الخرائج والجرائح
قطب راوندی
دارد
امامی
معجزات
بلخ
چهارده معصوم
8
588
المناقب، ابن شهرآشوب
ابن شهرآشوب مازندرانی
دارد
امامی
تاریخی
دوازده امام
9
حدود 600
الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیهما السلام
شالان بن جبرئیل قمی
دارد
امامی
حدیثی
مدینه
أمیر المؤمنین
10
600
عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار
ابن بطریق حلی
دارد
امامی
حدیثی
حله
أمیر المؤمنین
11
حدود 600
الفضائل، شالان بن جبرئیل
شالان بن جبرئیل قمی
دارد
امامی
روایی
مدینه
أمیر المؤمنین
12
664
الیقین فی اختصاص مولانا علی علیه السلام
بإمرة المؤمنین
سید ابن طاوس
دارد
امامی
حدیثی
حله
أمیر المؤمنین
13
664
التحصین لأسرار ما زاد من کتاب الیقین
سید ابن طاوس
دارد
امامی
حدیثی
حله
امام علی
14
685
عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر
یوسف بن یحیی دمشقی
دارد
شافعی
حدیثی
دمشق
امام زمان
15
726
نهج الحق و کشف الصدق
علامه حلی
دارد
امامی
کلامی
حله
أمیر المؤمنین
16
قرن 8
غرر الأخبار و درر الآثار فی مناقب أبی الأئمة الأطهار علیهم السلام
شیخ حسن دیلمی
دارد
امامی
-
-
أمیر المؤمنین
17
803
منتخب الأنوار المضیئة فی ذکر القائم الحجة علیه السلام
علی بن عبد الکریم نیلی
دارد
امامی
حدیثی
نجف
امام زمان
18
877
الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم
شیخ علی نباطی بیاضی
دارد
امامی
حدیثی
جبل عامل
أمیر المؤمنین
19
قرن 9
مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین علیه السلام
حافظ رجب برسی
دارد
امامیه
اسرار و باطن
-
دوازده امام
20
911
العرف الوردی فی أخبار المهدی
جلال الدین سیوطی
دارد
شافعی
حدیثی
قاهره
امام زمان
انگیزه و اهداف سیاسی وقتی به کتب نگاشتهشده در سیره و شرححال معصومان و ائمه (ع) و فاطمه زهرا (ع) مراجعه شود، در مقدمههای آنها، به نام سلاطینی اشاره شده که کتب در دوره آنها نگاشته شده است و شاید اشاره یا دستوری از آن حاکمان انگیزه نوشتن این کتب باشد. بعضی از این کتب را با توجه به محتوای آنها میتوان دارای انگیزه سیاسی نامید. البته شناسایی این انگیزه سیاسی بسیار مشکل است. چون این انگیزه معمولاً مخفی است و بسیاری حاضر به افشای آن نبودهاند. همچنین، اغلب این انگیزه، ضمنی است و در ضمن انگیزه دیگری نمود پیدا میکند. کتابهایی که برای ترویج ایدئولوژی خاصی ابزار دست حاکمان قرار میگرفته و بدین منظور تدوین میشده، لزوماً به لحاظ محتوا سیاسی نبوده، اما میتوانسته کارکرد سیاسی داشته باشد. مهمترین شاخصههای شناسایی نگارشهای سیاسی چنین است:
اهدا به پادشاهان، مثل اعلام الوری، اخبار و احادیث، کامل بهایی، مناقب الطاهرین، نهج الحق؛
اجابت تقاضای حاکم سیاسی، مثل المجدی، الثاقب، کشف الیقین، راحة الارواح، روضة الواعظین.
تقویت جریان سیاسی حاکم، مثل شرح الاخبار، کشف الیقین.
معرفی اثر شاخص این محور: شرح الأخبار اثر قاضی نعمان
شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار کتابی است که قاضی نعمان مغربی، متوفای ۳۶۳ ه.ق.، دانشمند بزرگ اسماعیلیمذهب تألیف کرده است. این کتاب برخلاف نامش منحصر به فضایل و مناقب ائمه نیست، بلکه یک دوره تاریخ ائمه از امیرالمؤمنین علی (ع) تا پایان زندگی امام صادق (ع) است. مؤلف این کتاب، که بر مذهب اسماعیلیه است، پس از شرح زندگی و مناقب امام صادق (ع)، به معرفی و شناساندن مهدی مغربی و مطالبی درباره اسماعیلیه و فاطمیان پرداخته و شرححال بقیه ائمه (ع) را ذکر نکرده است. در عین حال، این کتاب از آثار کهن در زندگی امامان شیعه، بهخصوص امیرمؤمنان (ع)، به شمار میرود که با توجه به اشتراک عقیده مؤلف تا امام ششم، مباحثی که در آن آمده کاملاً با روایات شیعه امامیه مطابق است.
جلد اول و دوم کتاب، اختصاص به زندگی و فضایل امام اول دارد و در جلد سوم به سایر اهل بیت (ع) و مباحث خاص دیگر پرداخته است. روش قاضی نعمان در این کتاب، حدیثی است و سلسله اسناد خود را کامل آورده است. راویان وی همانند کتب شیعی امامی، راویان و اصحاب ائمه (ع) هستند، چنانکه اصل روایات و مطالب این کتاب درباره اهل بیت (ع) و فضایل آنان، همانند روایات امامیه است. حتی در بخش آخر این کتاب، که به موضوع مهدی پرداخته شده، روایات امامیه درباره مهدی نقل شده است، اما مؤلف با هدف برداشت خاص از این روایات، آنها را نقل میکند به گونهای که تا مدتها پیش، کسی به اسماعیلیبودن قاضی نعمان اطمینان نداشت.
این کتاب در شانزده جزء نوشته شده، و مؤلف یک مطلب را در اجزای مختلف پراکنده است. مثلاً در جزء نخست احادیثی از پیامبر (ص) در فضیلت علی (ع) آورده، ولی حدیث سد الابواب را در جزء هفتم نقل کرده است. این کتاب دربرگیرنده شرححال و بیان مناقب و فضایل و مصایب اهل بیت (ع)، از امام علی تا امام جعفر صادق (ع)، و حوادث مربوط به حیات سیاسی و فکری آنان است که به قلم یکی از مهمترین نویسندگان و دانشمندان اسماعیلیمذهب قرن چهارم نگاشته شده است. مطالب کتاب به صورت پراکنده مطرح شده و خلاصه عناوین آن چنین است: حدیث انا مدینة العلم و علی بابها؛ سبقت علی (ع) در اسلامآوردن؛ جهاد علی؛ مبارزه امیرالمؤمنین (ع) با ناکثان و قاسطان و مارقان؛ اخباری درباره قاسطان؛ مناقب علی (ع) و رد حشویه؛ اخباری در باب امر به اطاعت از علی (ع)؛ آیات نازلشده درباره علی (ع)؛ معرفی معاویه؛ اخبار درباره اهل بیت (ع)؛ فضایل امام حسن و امام حسین (ع)؛ شهدای راه حسین؛ درباره امام جعفر صادق (ع) و دیگر ائمه؛ نشانههای مهدی و بشارت به ظهور او؛ صفات شیعه.
کتاب شرح الأخبار از منابع اصلی حدیث و تاریخ شیعه به شمار میرود که عالمان و نویسندگان قدیم و جدید از آن نقل کرده و به آن اهتمام ورزیدهاند. نقل اخبار غدیر از کتاب الولایة طبری، که اکنون در دست نیست، بر اهمیت این اثر میافزاید.
انگیزه و هدف تألیف
قاضی نعمان از دعات و علمای اسماعیلیه در مغرب، و در خدمت خلیفه فاطمی مصر به نام الامام المعز لدینالله بوده است. همانطور که مؤلف در مقدمه آورده، انگیزه تألیف این کتاب از سوی قاضی نعمان عرضهداشتن و هدیهدادن این کتاب بوده و در توضیحاتی که در ادامه میدهد میگوید: «من (قاضی نعمان) اسناد روایات را تصحیح کردم و اثبات کردم و رسانیدم به امام عصرم، یعنی خلیفه فاطمی مصر».
انگیزه تألیف این کتاب میتواند سیاسی باشد. یعنی اینکه پایههای حکومت فاطمی را با نقل فضایل ائمه مستحکم کند و از قداست آنان بگوید و بعد سلسله ائمه را به خلیفه فاطمی برساند و خلیفه فاطمی را به آنان متصل کند و قداست دهد. پس انگیزه سیاسی در بین بوده است. البته در ضمن آن میتوان انگیزه آموزشی و تعلیمی برای داعیان اسماعیلی را نیز در تألیف این کتاب در نظر گرفت.
نتیجه
پس توجه به این نکته لازم است که بعضی از کتبی که در سیره و شرححال و احوال چهارده معصوم و اهل بیت از خاندان رسالت به نگارش درآمده با انگیزه سیاسی و برای پیشبرد مقاصد حکومتی یا پشتیبانی از حکومت، خصوصاً سلاطین بوده است؛ که البته این انگیزه سهم بسیار اندکی در میان این تألیفات دارد. در این محور یازده عنوان کتاب، که به تقاضای حکمرانان به نگارش درآمده یا به آنان اهدا شده، بررسی شد. هرچند این کتابها به لحاظ محتوا ممکن است بار کلامی، تاریخی یا حدیثی داشته باشند، اما چون به دستور حاکمی نوشته شده که چنین ضرورتی را تشخیص داده و در اولویت کاری خویش تعریف کرده، این نوع کتب در زمره کتبی قرار گرفته که با انگیزههای سیاسی نگاشته شده است. کتابهای نگارشیافته به انگیزه سیاسی معمولاً دارای بار تعلیمی و آموزشی نیز هست. زیرا این کتابها برای پرکردن خلائی تدوین شده و نویسندگان آنها کوشیدهاند سبک و سیاق کتاب به گونهای باشد که برای تعداد بسیاری قابل استفاده باشد. چینش زمانی کتابهایی که با انگیزه سیاسی تألیف شده، چنین است:
سه قرن اول: هیچ کتابی با این انگیزه در دامنه این مقاله نیامد؛
قرن چهارم: 1 عنوان؛
قرن پنجم: 1 عنوان؛
قرن ششم: 1 عنوان؛
قرن هفتم: عنوانی یافت نشد؛
قرن هشتم: 6 عنوان؛
قرن نهم: 1 عنوان؛
جمعاً در این قسمت 10 عنوان در دامنه این تحقیق قرار گرفت. محورهای اصلی این کتب چنین است:
1. الگوسازی، ترویج و عرضه اندیشهای خاص، مثل شرح الاخبار، اعلام الوری بأعلام الهدی، الکامل بهایی، مناقب الطاهرین، کشف الیقین، نهج الحق؛
انساب، مثل المجدی فی الانساب؛
معجزات و کرامات، مثل الثاقب فی المناقب، راحة الارواح؛
مقتل، مثل روضة الشهداء؛
از این چینش زمانی تألیف میتوان نتیجه گرفت که در قرن هشتم، شیعه و علمای آن از حالت انفعالی خود در قبال حکومتها در حال خروج بودهاند و در این قرون میتوان آثار روابط و همکاری علمای شیعه و به طور کلی شیعیان را به طور ملموسی نظاره کرد که منجر به حمایت بیشتر حکومتها از تشیع شد و تشیع از مذهبی تقریباً مخفی و تقیّهای به مذهبی دارای مکتب و داعی و مبلغ تبدیل شد؛ و این همان اثر زحمات نصیرالدین طوسی، علامه حلّی و عماد طبری بود که در ادامه شاهد تشکیل حکومت صفویه هستیم که این تلاشها منجر به نقش فعالتر، مستقیمتر و علنیتر علمای شیعه در حکومت شد و نهایتاً به انقلاب اسلامی ایران انجامید که رهبری آن بر عهده مرجعیت شیعه بود.
کتابهای دارای انگیزه سیاسی
ردیف
سال/ قرن
کتاب
نویسنده
مقدمه
مذهب
نوع نگارش
محل تدوین
دامنه
1
363
شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهمالسلام
قاضی نعمان مغربی
دارد
شیعه اسماعیلی
روایی
مصر
دوازده امام
2
466
المجدی فی أنساب الطالبیین
ابن صوفی نسابه
دارد
-
انساب
مصر
دوازده امام
3
548
إعلام الوری بأعلام الهدی
فضل بن حسن طبرسی
دارد
امامی
تاریخی
-
چهارده معصوم
4
قرن ششم
الثاقب فی المناقب
ابن حمزه طوسی
دارد
امامی
حدیثی
چهارده معصوم
5
قرن هفتم مترجم قرن نه
اخبار و احادیث و حکایات در فضایل اهل بیت علیهم السلام
عمادالدین حسن بن علی طبری/ مترجم عبدالملک بن اسحاق بن فتحان واعظ قمی
دارد
امامی
حدیثی
اصفهان
اهل البیت
6
قرن هفتم
کامل بهائی
عمادالدین حسن بن علی طبری
دارد
امامی
روایی
اصفهان
أمیرالمؤمنین
7
قرن هفتم
مناقب الطاهرین، عماد طبری
عماد الدین حسن بن علی طبری
دارد
امامی
حدیثی
اصفهان
چهارده معصوم
8
726
کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام
علامه حلی
دارد
امامی
حدیثی
حله
امیرالمؤمنین
9
726
نهج الحق و کشف الصدق
علامه حلی
دارد
امامی
کلامی
حله
امیر المؤمنین
10
قرن هشتم
راحة الأرواح در شرح زندگانی، فضائل و معجزات ائمه اطهار علیهم السلام
حسن بن حسین شیعی سبزواری
دارد
امامی
تاریخی، ادبی
سبزوار
چهارده معصوم
11
910
روضة الشهداء
ملاحسین کاشفی سبزواری
دارد
متصوفه
مقتل
بلخ
امام حسین
- انگیزه و اهداف علمی با بررسی کتب شرححال و سیره معصومان و ائمه (ع) به دست میآید که بسیاری از این کتب را مؤلفانی که علمای اسلام یا مناطق اسلامی بودهاند، در پاسخ به برخی پرسشها و شبهاتی که در باب خاندان اهل بیت مطرح بوده، نگاشتهاند؛ یا به درخواست برخی افراد مهم و صاحبمنصب مثل نقیبان هاشمی و امرای بلاد این کتب شرححال تألیف شده که اغلب در پی معرفی و آموزش سیره و الگوسازی برای جامعه، یا مطرحکردن اهل بیت در جامعه به عنوان مرجع علمی و ذریّه رسولالله و همچنین احقاق حق ایشان با تألیف و نوشتن و ذکر مناقب اهل بیت است. البته مراد از متون آموزشی در این تحقیق، تعاریف روز از متنهای آموزشی نیست که با الگوی خاصی نوشته میشوند و مراتبی در آن رعایت میشود، مانند مطرحکردن پرسش و نتایج و پیشنهاد، و معرفی منابع بیشتر برای مطالعه.
در طول تاریخ اسلام، اهل بیت پیامبر همواره بین دو طایفه بوده است؛ محب غال و مبغض قال؛ و بحث و جدل فراوانی در خصوص مقام ایشان همواره جریان داشته؛ که ما با بررسی کتب شرححال و سیره ائمه و فاطمه زهرا (ع) از قرن یک تا دَه هجری کتبی را که به انگیزه آموزشی تألیف شده احصا کردیم، که ردهبندی آنها به شرح ذیل است:
کتابهای زیارات و مزارات، مثل المزار شهید اول، کامل الزیارات، المزار شیخ مفید؛
کتابهای فرهنگ و ادب، مثل مائة کلمة جاحظ، دستور معالم الحکم، نهج البلاغه، مطلوب کل طالب؛
کتابهایی که برای توضیح موضوع خاصی چون غیبت و مهدویت نوشته شده و مردم در آن باره ابهام داشتهاند و پرسشگر بودهاند، مثل کتاب سلیم، منتخب الانوار، کمالالدین و اتمام النعمة، مائة منقبة، خصائص الائمة، مقتضب الاثر، الاختصاص، الارشاد، تقریب المعارف، الرسالة العلویة، الغیبة طوسی؛
کتابهایی که پاسخ کتابهای دیگرند، مثل المعیار والموازنة، زین الفتی، فرحة الغری.
با بررسی مقدمات کتب نوشتهشده در سیره و شرح حال ائمه (ع) میتوان دریافت که بیشتر آنها با انگیزه آموزشی تألیف شده است. چون در طول تاریخ اسلام این خاندان همیشه مظلوم واقع میشدند و علیرغم مقام والایی که داشتند و مناقبی که در سنت و روایات رسولالله (ص) و صحابه در شأن آنها ذکر شده بود، اطلاعات و شرححال کمی درباره آنها در بین مردم و حتی علما وجود داشت. از طرفی اغلب حکومتها، به دلیل احتمال الگوشدن ایشان و رقیبشدن سادات برای حکومتشان روی خوشی به مطرحشدن ائمه (ع) حتی به ذکر مناقب ایشان نشان نمیدادند. ولی با این همه ما بعد از فحص و بررسی متوجه میشویم که اغلب کتب سیره و شرححال ائمه (ع) با انگیزه آموزش مردم و علاقهمندان به این خاندان نگاشته شده است.
با توجه به اینکه بیشتر کتب شرح احوال و سیره ائمه (ع) به این انگیزه آموزشی نگارش شده میتوان گفت همیشه ائمه (ع) در میان مردم مطرح بودهاند و از اینرو مردم به سراغ علما میرفتند و از آنها درباره خاندان طهارت درخواست اطلاعات میکردند و علما هم در جواب این کتب را مینگاشتند.
چینش زمانی کتبی که با انگیزه علمی تألیف شده چنین است:
دو قرن اول: کتابی در دامنه تحقیق نیامد؛
قرن سوم: 1 عنوان؛
قرن چهارم: 4 عنوان؛
قرن پنجم: 11 عنوان؛
قرن ششم: 6 عنوان؛
قرن هفتم: 7 عنوان؛
قرن هشتم: 4 عنوان؛
قرن نهم: 3 عنوان؛
با توجه به این قرون و کتابهایی که در آن با انگیزه آموزش تألیف شده میتوان گفت قرن پنجم، در اثر آزادیهایی که برای تشیع در مناطق مختلف اسلامی پدید آمده بود، آغاز رویآوری مردم به ائمه (ع) است، و این باعث شده بود مردم احساس و علاقه به شناخت ائمه به عنوان ذریّه پیامبر پیدا کنند. لذا به سراغ علمای بلاد میرفتند و از ایشان مسائلی را میپرسیدند و درخواست اطلاعات و گاهی درخواست تألیف میکردند؛ که حاصل این حرکتها و درخواستها، نگارش این کتابها بوده است.
معرفی اثر شاخص این محور: کمال الدین اثر شیخ صدوق
کمال الدین و تمام النعمة، را عالم بزرگ و برجسته شیعه محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق، متوفای ۳۸۱ ه.ق.، در نیشابور نگاشت که به موضوع غیبت و ظهور امام زمان (عج) میپردازد. شیخ صدوق در این کتاب نمونههای فراوانی از غیبت پیامبران الاهی را آورده و امامت حضرت مهدی (عج)، تولد ایشان، روایات پیامبر و ائمه (ع) درباره ظهور آن حضرت، شرححال کسانی که به خدمت آن حضرت رسیدهاند و ویژگیهای دوران ظهور ایشان را بررسی میکند. این کتاب، شامل احادیث نبوی و امامان معصوم (ع) دربارهٔ امام مهدی (عج) و غیبت آن حضرت است. مؤلف، که از عالمان نخستین شیعی است، در مقدمهٔ کتاب، انگیزهٔ تألیف آن را رؤیایی میداند که در آن، امام زمان به او توصیه میکند کتابی در این باره بنگارد. وی با اشاره به غیبت پیامبرانی چون ادریس، ابراهیم، یوسف و موسی (ع)، اصل غیبت حضرت حجت را امری دارای پیشینه میداند و سپس به روایات پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم در باب غیبت امام زمان و فلسفهٔ آن میپردازد. بخش دیگر کتاب مربوط به توقیعات امام عصر (ع)، علامات ظهور و نامهای آن حضرت است. نویسنده همچنین به اسامی افرادی که عمری طولانی داشتهاند و نیز کسانی که حضرت مهدی (عج) را دیدهاند میپردازد. نیز شبهات زیدیه و کیسانیه را در این باره پاسخ میدهد.
این کتاب مجموعاً دارای ۶۲۱ روایت از ۸۸ راوی در ۶۳ باب است. برخی موضوعات مطرحشده در آن چنین است: تقدم آفرینش حجت خدا بر آفرینش دیگر انسانها؛ انحصاریبودن حق انتخاب خلیفه و جانشین برای خدا؛ اثبات غیبت و حکمت آن؛ پاسخهای ابنقبه رازی؛ غیبت حضرت نوح، صالح، ابراهیم و یوسف (ع)؛ روایات اهل بیت (ع) درباره غیبت؛ ملاقاتکنندگان با امام زمان (عج)؛ نامههای حضرت حجت؛ علامات ظهور؛ ثواب انتظار و ... .
انگیزه و هدف تألیف
دورهای که شیخ صدوق در آن میزیسته، یعنی دوره اول غیبت کبرا، معروف به دوره حیرت شیعه است و بسیاری از شیعیان و حتی علمای شیعه در این دوره در امر غیبت متحیر مانده، و سست و مردد شده بودند. در این اوضاع، شیخ نجمالدین ابوسعید محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی، که از بخارا آمده بود، شیخ صدوق را ملاقات میکند و از تردید خود در امر غیبت امام عصر میگوید. شیخ، اخبار و احادیثی را در باب غیبت امام عصر از پیامبر و ائمه (ع) نقل میکند که شک و ارتیاب وی را زائل میکند. شیخ نجمالدین از شیخ صدوق درخواست میکند کتابی در این زمینه بنگارد. شیخ صدوق نیز به او قول میدهد هنگام بازگشت به ری در این موضوع کتابی تألیف کند؛ اما همان شب حضرت مهدی (ع) را در عالم رؤیا میبیند که در طواف به وی میفرماید: «لم لا تصنف کتاباً فی الغیبة؟»؛ و شیخ صدوق گریان از خواب بیدار میشود و در صبح همان روز شروع به تألیف این کتاب میکند. وی در مقدمهای مفصل بر این کتاب مباحثی کلامی در اثبات عقاید امامیه و امر غیبت و رد و ابطال شبهات زیدیه و اسماعیلیه و سایر فرق دارد که البته بیشترین ردّیه بر زیدیه است. انگیزهای که سبب تألیف این کتاب شده، انگیزهای علمی است.
جدول کتب تألیفشده با انگیزه علمی
ردیف
سال
ه.ق.
کتاب
نویسنده
مقدمه
مذهب
نوع نگارش
محل نگارش
دامنه
1
80
کتاب سلیم بن قیس الهلالی
سلیم بن قیس الهلالی
دارد
شیعه
روایی
کوفه
أمیرالمؤمنین
2
240
المعیار و الموازنة فی فضائل الامام أمیرالمؤمنین
ابو جعفر محمد بن عبدالله اسکافی
دارد
معتزلی
احتجاجی، روایی
بغداد
أمیرالمؤمنین
3
336
منتخب الأنوار فی تاریخ الأئمة الأطهار علیهم السلام
محمد بن همام بن سهیل اسکافی
دارد
معتزلی
-
-
چهارده معصوم
4
367
کامل الزیارات
ابن قولویه قمی
دارد
امامیه
روایی
-
چهارده معصوم
5
386
کمال الدین و تمام النعمة
شیخ صدوق
دارد
امامیه
حدیثی
نیشابور
امام زمان
6
قرن 4
مائة منقبة
ابن شالان قمی
دارد
امامی
روایی
مدینه
أمیرالمؤمنین
7
406
خصائص الأئمة
سید رضی
دارد
امامی
حدیثی
بغداد
أمیرالمؤمنین
8
401
مقتضب الأثر فی النص علی الأئمة الاثنی عشر
احمد بن محمد جوهری
دارد
امامی
حدیثی
-
دوازده امام
9
413
المزار، مفید
شیخ مفید
دارد
امامی
حدیثی
بغداد
چهارده معصوم
10
413
الاختصاص
شیخ مفید
دارد
امامی
حدیثی
بغداد
دوازده امام
11
413
الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد
شیخ مفید
دارد
امامی
تاریخی
بغداد
دوازده امام
12
420
المراتب فی فضائل أمیرالمؤمنین و سید الوصیین علیهم السلام
ابوالقاسم اسماعیل بن أحمد البستی
دارد
زیدی
حدیثی/ تاریخی
-
أمیرالمؤمنین
13
447
تقریب المعارف
ابوالصلاح حلبی
دارد
امامی
-
-
تاریخ عمومی
14
449
الرسالة العلویة فی فضل أمیر المؤمنین علیه السلام علی سائر البریة
ابوالفتح کراجکی
دارد
امامی
کلامی، حدیثی
-
أمیر المؤمنین
15
460
الغیبة، للطوسی
شیخ طوسی
دارد
امامی
حدیثی
نجف
امام زمان
16
500
زین الفتی فی تفسیر سورة هل آتی
احمد بن محمد عاصمی
دارد
کرامیه
تفسیر
-
امیرالمؤمنین
17
قرن 5
عیون المعجزات
شیخ حسین بن عبد الوهاب
ندارد
امامی
معجزات
-
چهارده معصوم
18
508
روضة الواعظین و بصیرة المتعظین
فتال نیشابوری
دارد
سنی
تاریخی، روایی
بلخ
چهارده معصوم
19
قرن 6
الاحتجاج علی أهل اللجاج
احمد بن علی طبرسی
دارد
امامی
احتجاجی
-
چهارده معصوم
20
548
تاج الموالید
فضل بن حسن طبرسی
دارد
امامی
تاریخی
-
چهارده معصوم
21
553
بشارة المصطفی لشیعة المرتضی
محمد بن ابی القاسم عماد الدین طبری
دارد
امامی
روایی، تاریخی
-
چهارده معصوم
22
573
مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابیطالب
رشید الوطواط
دارد
سنی
ادبی، حدیثی
بلخ
امیرالمؤمنین
23
597
الرد علی المتعصب العنید المانع من ذم یزید
ابن الجوزی
دارد
حنبلی
استدلالی
دمشق
امام حسین
24
610
المزار الکبیر، ابن المشهدی
محمد بن مشهدی
دارد
امامی
ادعیه
-
چهارده معصوم
25
614
الفخری فی أنساب الطالبیین
سید عز الدین قاضی مروزی ازوارقانی
دارد
امامی
انساب
مرو
دوازده امام
26
658
نزهة الکرام و بستان العوام
محمد بن حسین رازی
دارد
امامی
حدیثی
شیراز
چهارده معصوم
27
664
التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن
سید ابن طاوس
دارد
امامی
ملاحم و فتن
حله
امام زمان
28
664
مهج الدعوات و منهج العبادات
سید ابن طاوس
دارد
امامی
ادعیه
حله
چهارده معصوم
29
کشف الغمة
محدث اربلی
دارد
امامی
تاریخی
بغداد
چهارده معصوم
30
693
فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین
سید عبد الکریم بن طاوس
دارد
امامی
تاریخی
بغداد
أمیرالمؤمنین
31
قرن 7
تحفة الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار علیهم السلام
عماد الدین حسن بن علی طبری
دارد
امامی
حدیثی
اصفهان
چهارده معصوم
32
726
منهاج الکرامة فی معرفة الامامة
علامه حلی
دارد
امامی
کلامی
حله
چهارده معصوم
33
787
المزار، شهید اوّل
شهید اوّل
دارد
امامی
ادعیه
دمشق
چهارده معصوم
34
قرن 8
تاریخ محمدی
شیخ حسن کاشی
امامی
ادبی
قزوین
چهارده معصوم
35
828
عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب
ابن عنبه حسنی
دارد
-
انساب
کرمان
دوازده امام
36
841
ذوب النضار فی شرح الثار
ابن نما حلی
دارد
امامی
مقتل
حله
امام حسین
37
841
مثیر الأحزان
ابن نما حلی
دارد
امامی
مقتل
حله
امام حسین
دستاورد و نتیجه پایانی
این مقاله اهداف و انگیزههای نگارش تاریخ و سیره اهل بیت (ع) را با تأکید بر مقدمه و دیباچه مؤلف بررسی کرد. این انگیزهها در چهار محور اصلی میگنجد که عبارت است از انگیزههای عاطفی، اعتقادی، سیاسی، و علمی. در این بررسی کوشیدیم انگیزه اصلی نگارش این آثار را در یکی از محورهای اصلی فوق بگنجانیم. هرچند گاه یک کتاب چند انگیزه همزمان دارد، ولی انگیزهای را که قویتر بود ملاک تقسیم قرار دادیم. در این بررسی معلوم شد تعداد کتبی که با انگیزه علمی تألیف شده بیش از سایر انگیزهها است و در رتبه دوم کتبی قرار دارد که با انگیزه عاطفی نگاشته شده است و در رتبه سوم کتبی است که انگیزه نگارش آنها اعتقادی است. در رتبه چهارم هم مخفیترین انگیزه، که همان انگیزه سیاسی است، قرار دارد. هرچند در میان این دسته از عالمان، که تاریخ، ویژگیها و فضایل اهل بیت را نقل کردهاند، برخی از اهل سنت و جماعت بودهاند و نمیتوان برای آنها انگیزه اعتقادی به معنای مصطلح و شیعی آن بازگو کرد، با این همه نباید از این نکته غافل شد که حب و ولای اهل بیت و عطف توجه به فضایل و جایگاه آن بزرگان موضوعی نیست که ویژه شیعیان باشد. حتی گاه مؤلفان این کتب به گرایشهای شیعی متهم شدهاند.
[i]. در جداول همین مقاله اسامی کل کتب ذکر شده است.
[ii]. به کتب بررسیشده در این تحقیق مراجعه شود.
[iii]. ادامه مقدمه: و تلقی وجهه بالتقبیل و القبول و لما أسری القلب بعزمه لادراک هذه المطالب و أجری قلم فکره الصائب فی تألیف هذه المناقب، ناجته نفسه المهتدیة بالقول الثابت والنور الثاقب بأن هذا التألیف الجامع أشتات هذه الفضائل و الرافع مراتب صفات الأئمة الأفاضل و إن کانت جواهر مضمونه مشرقة و أنوار مکنونه متألقة و أنهار عیونه مغدقة و اشجار فنونه مورقة و ثمار غصونه مونقة، فلا یستضیء بنور أفقها إلا من یعتقد وجوب القیام بحقها و لا یرقی فی معارج فضائلها و طرقها إلا من حکم التأیید الالهی لنفسه بتقدمها و سبقها.
مراجع
نویسنده
محمدحسن مقیسه دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ تشیع دانشگاه ادیان ومذاهب