آموزه های شیعه

چكیده

حضرت علی علیه السلام ضمن دفاع از اصول و موازین دین مبین اسلام از كار و تلاش در مسیر احیا و آبادانی جامعه دریغ نكرد و مزارع و باغ های متعددی را احیا و آباد كرد. در مدت خلافت خویش نیز از كار غافل نگشت. در طول حیات خود اثری گران بها به نام «نهج البلاغه » را به یادگار گذاشت. در این اثر جاویدان بسیاری از آموزه های الهی، سیاسی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... آمده است.

در این مقاله سعی شده است با بهره گیری از نهج البلاغه و كتب مرتبط با آن و استفاده از اندیشه های برخی از متفكران، كار بررسی شود و با دیدگاه جامعه شناختی مقارنه و مقایسه گردد.

1. مقدمه
هر جامعه ای برای تداوم حیات و بقا به كار و فعالیت مردم و مسؤولان احتیاج دارد. نیاز به كار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه می گذرد، بر اهمیت آن افزوده می گردد. كار قسمت اعظم از زندگی انسان را در بر می گیرد.

به عقیده ی بسیاری از متفكران اجتماعی و اندیشمندان اسلامی انسان موجودی اجتماعی است. انسان ها قسمت اعظم نیازها و احتیاجات خود را از طریق كار گروهی و اجتماعی تامین می كنند. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام، اندیشمند و پیشوای برجسته شیعیان و امت اسلامی كار و تلاش را با درایتی واقع بینانه بیان نموده است.

كار از مفاهیم مهم علم جامعه شناسی است. كار سرمایه و ذخیره ی ملی است و می تواند به رشد تمدن كمك كند. اگر افراد جامعه ای به طور نسبی بتوانند كار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانایی ها و علائق آنها باشد، زمینه برای نوآوری، ابتكار، رشد و پیشرفت در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به وجود می آید. برعكس اگر زمینه های اشتغال و كار در جامعه محدود و تقاضا برای كار بسیار باشد، به تدریج بیكاری افزایش می یابد. گسترش بیكاری منجر به آسیب ها و پیامدهای ناگوار در جامعه می شود.

2. تعریف كار
از نظر لغوی كار به معنای فعل و عمل و كردار انسان است و در اصطلاح، كار فعالیتی است نسبتا دائمی كه به تولید كالا یا خدمات می انجامد و به آن دستمزدی تعلق می گیرد.

به عقیده ی بعضی از صاحب نظران در تعریف كار به نوع خاصی از كار توجه نشده است؛ بلكه كار را در مفهوم عام سرچشمه ی انباشت ثروت و سرمایه و نهایتا رشد و شكوفایی جوامع تلقی كرده اند. پولكس فن (1) می گوید:

مردم سرچشمه ثروت های منقول بوده و افزایش ثروت از كار و زحمت آنها ناشی می شود. (2)

از نظر برخی از اقتصاددانان لیبرال از جمله كلسن كار عبارت است از:

استفاده ای كه انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات می كند. (3)

بر اساس این تعریف فعالیت و كار به طور عمده از طریق هدف ها و ارزش محصولی كه تولید شده معین می گردد؛ به عبارت دیگر كار زمینه را برای تولید و افزایش خدمات ایجاد می كند.

به طور كلی كار عبارت است از:

مجموعه عملیاتی كه انسان با استفاده از مغز، دست ها، ابزار و ماشین ها برای استفاده ی عملی از ماده روی آن انجام می دهد و این اعمال نیز متقابلا بر انسان اثر می گذارد و او را تغییر می دهد. (4)

بر اساس تعریف مذكور كار دارای سه خصوصیت است:

نخست، كار مبتنی بر فعالیت فكری و بدنی است؛

دوم، از طریق كار، كالایی تولید می شود یا خدمتی عرضه می گردد؛

سوم، در قبال انجام كار، دستمزدی پرداخت می گردد.

در اندیشه ی حضرت علی علیه السلام می توان به صورت استنباطی كار را چنین بیان نمود: كار عبارت است از تلاش و كوشش انسان ها برای آماده كردن زاد و توشه ی آخرت در دوران زندگی در دنیای مادی.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

فعلیكم بالجد و الاجتهاد، و التاهب، و الاستعداد، و التزود فی منزل الزاد؛ (5) بر شما باد به تلاش و كوشش، آمادگی و آماده شدن و جمع آوری زاد و توشه ی آخرت در دوران زندگی.

از دیدگاه علی علیه السلام در جامعه یكی از حقوق اولیه ی مردم این است كه همه حق دارند، شاغل باشند. كار كوچكی و بزرگی ندارد؛ مگر با توجه به كاری كه انجام می دهند و هركس اعم از مرد و زن پاداش كار خود را خواهد دید.

3. ارزش و اهمیت كار
یكی از معیارهای مهم برای پیشرفت و سعادت جوامع توجه به شكل، نوع و كیفیت كار و فعالیت است. در برخی از جوامع بین اشكال كار یدی و فكری تمایزاتی وجود داشته است. كارهای یدی و فیزیكی فاقد ارزش بود و معمولا این فعالیت ها وكارها به اقشار پایین جامعه واگذار می شد. برای مثال در شهرهای یونان باستان و در اروپای قرون وسطی و در جوامع كاستی (6) چنین چیزی وجود داشته است؛ در حالی كه در برخی از جوامع و ادیان الهی و آسمانی عموما به كار و فعالیت و به ویژه كارهای فیزیكی توجه فراوان می شده است. پیامبران الهی خود بر كار و فعالیت تاكید داشته و خود به آن می پرداختند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله قبل از بعثت گوسفندچرانی می كرد و با مال و سرمایه ی خدیجه علیها السلام تجارت می نمود. حضرت موسی علیه السلام نیز گوسفند چرانی می نمود. حضرت ابراهیم علیه السلام به كارهای چوپانی و بنایی اشتغال داشت و حضرت ادریس علیه السلام خیاط و حضرت نوح علیه السلام نجار بوده است. (7)

در زمینه ی احترام و بزرگداشت كار و تلاش مفید و سودمند حضرت رسول صلی الله علیه و آله صرفا به تمجید و تعریف نپرداخته است. بلكه دستی را می بوسد كه از كار ورم كرده و پینه بسته است و می فرماید:

این دستی است كه خدا و پیامبرش آن را دوست دارند. (8)

حضرت محمد صلی الله علیه و آله باز می فرماید:

خداوند بنده ی باایمان پیشه ور را دوست دارد و هیچ یك از شما غذایی گواراتر از دسترنج خود نخورده است. (9)

علاوه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ائمه ی اطهار علیهم السلام هر كدام به كار و فعالیت می پرداختند. پس از رسول اسلام، امیرالمؤمنین علیه السلام از هركس متواضع تر بود. در امور خانه به همسر خویش كمك می كرد و شخصا به كار و تلاش در مزرعه می پرداخت.

با كلنگ زمین را می كند و آن را شیار و آبیاری می كرد و بارهای هسته ی خرما را روی شانه می گذاشت و به صحرا می برد و بر زمین می فشاند و اگر یك دانه ای از آن بر زمین می افتاد، خم می شد و آن را بر می داشت و می فرمود: امروز هسته است و فردا خرما. (10)

حضرت علی علیه السلام در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامداری و امامت به كارهای زراعت و باغبانی می پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان و اقشار پایین جامعه می نمود. در مورد اهمیت و ارزش كار و تلاش می گوید:

كشیدن سنگ های گران از قله های كوه، نزد من از منت دیگران كشیدن محبوب تر است. مردم به من می گویند: كار برای تو عیب است و حال آن كه عیب آن است كه انسان دست سئوال نزد مردم دراز كند. (11)

در اندیشه و مرام امام علی علیه السلام كار از تقدس و احترام خاص برخوردار است؛ به همین رو مقرر داشت كه برتری بعضی از مردم بر برخی دیگر صرفا بر اساس كار و فعالیت باشد؛ نه حسب و نسب موروثی و امتیازات قبیله ای و عشیره ای؛ چنان كه گفت:

«پاداش هركس در قبال هر كاری است كه انجام می دهد.»

و در این باره چنان سخت گرفت كه معروف شد، علی یاور هر كسی است كه كار می كند و دشمن آن كسی است كه به گدایی می پردازد. (12)

4. ملاك ها و معیارها در انتخاب شغل و كار
در مورد انتخاب شغل و كار نظرهای گوناگونی مطرح شده است. برخی از صاحب نظران معتقدند كه افراد در انتخاب شغل آزادند و برخی انتخاب شغل را با ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه مرتبط می دانند. حال سئوالات ذیل مطرح می شود:

آیا انتخاب شغل با آگاهی همراه است یا نه؟

آیا انتخاب شغل و كار بر اساس جبر است یا اختیار؟

آیا انتخاب شغل تصادفی است یا نه؟

آیا انتخاب شغل آگانه است یا ناآگاهانه؟

آیا انتخاب شغل عقلانی است یا بر اساس عواطف و احساسات؟

از دیدگاه برخی از محققان انتخاب شغل امری تصادفی است و افراد به صورت شانسی شغلی را انتخاب می كنند؛ در مقابل عده ای عامل اراده را در این امر مهم می دانند.

بعضی از صاحب نظران از جمله آدامس (13) 1957م اظهار می دارد:

انتخاب شغل افراد بر اساس آگاهی و تامل صورت می گیرد؛ در حالی كه به نظر فروید (14) كار و فعالیت و انتخاب شغل به طور ناآگاهانه انجام می شود به عبارت دیگر عامل اجبار و فشار و اضطراب باعث می شود تا افراد هركدام كاری را انتخاب كنند. (15)

یكی از ملاك ها و معیارهای حضرت علی علیه السلام پیرامون كار و انتخاب شغل آگاهی داشتن و شناخت لازم به كار است؛ زیرا كار توام با آگاهی در مسیر زندگی و ترقی افراد نقش مؤثر دارد؛ چنان كه ایشان می فرماید:

فان العامل بغیر علم كالسائر علی غیر طریق فلایزیده بعده عن الطریق الواضح الا بعدا من حاجته و العامل بالعلم كالسائر علی الطریق الواضح؛ (16) عمل كننده بدون آگاهی چون رونده ای است كه بیراهه می رود. پس هرچه شتاب كند، از هدفش دورتر می شود و عمل كننده از روی آگاهی، چون رونده ای بر راه راست است.

هم چنین علی علیه السلام می فرماید:

اذا ارتایت فافعل؛ (17) هر گاه نظر و تامل كردی، عمل كن (یعنی در هر كاری نخست باید فكر كرد؛ آنگاه انجام داد).

از نظر علی علیه السلام اخلاص از ملاك ها و معیارهای دیگر در كارها و فعالیت ها است. علی علیه السلام فرمود:

خیر العمل ما صحبه الاخلاص؛ (18) بهترین عمل آن است كه با اخلاص همراه باشد.

باز می فرماید:

صلاح العمل بصلاح النیة؛ (19) صلاح و درستی عمل به خالص بودن نیت است.

از این سخنان چنین استنباط می شود كه اخلاص در عمل یكی از شرایط مهم در زندگی انسان ها به ویژه در زمینه ی كار و فعالیت است؛ زیرا عمل خالص علاوه بر نفع شخصی و مادی برای افراد، دارای منافع اخروی است؛ هم چنین در اصلاح و گرایش مردم و جامعه به سوی كمال و سعادت دنیوی و اخروی نقش ارزنده دارد.

5. كار از دیدگاه های فیزیولوژی و روان شناسی
از این منظر وضعیت فیزیكی، اندام ها، ماهیچه ها، دستگاه های تنفسی، عصبی و جز اینها در ارتباط با كار و تلاش مورد توجه قرار می گیرد. موضوعاتی كه در این دیدگاه مطرح است، عبارتند از:

1- تاثیر محیط كار بر قوای انسانی؛

2- توانایی ارگانیسم انسان بر محیط كار؛

3- توانایی های بدنی انسان.

در این زمینه كه چه عاملی باعث خستگی در محیط كار می شود و با چه راه كارهایی می توان خستگی را در محیط كار كاهش داد، علی علیه السلام می فرماید:

قلیل مدوم علیه خیر من كثیر مملول منه؛ (20) كار اندك كه به آن ادامه داده شود، بهتر از كار بسیار است كه خستگی آورد (از كار زیاد و خستگی آور پرهیز كنید كه نشاط و نوآوری را سلب می كند).

باز می فرماید:

دل ها همانند بدن ها، خسته و افسرده می شوند؛ پس برای آنها لطایف حكمت آمیز و جالب برگزینید. (21)

از این مطلب استنباط می شود كه با ایجاد تنوع و نوآوری در محیط كار می توان از ملامت و خستگی جلوگیری كرد و زمینه های رضایت را فراهم نمود.

6. كار آزدانه و غیر آزادانه (اجباری)
بررسی های به عمل آمده حاكی از آن است كه در مواردی كار موجب استثمار و از خود بیگانگی (22) انسان می گردد.

اگر انتخاب كار، ناصحیح و با فرد ناسازگار باشد، آثار مضری خواهد داشت. چنانچه كار برای فردی كه آن را انجام می دهد، امری خارجی تلقی شود، در معنای خاص كلمه، از خود بیگانه كننده است.

برخی از كارهای از خود بیگانه كننده عبارتند از:

1- كارها و فعالیت هایی كه به نوعی سلب كننده ی شخصیت افراد باشد؛

2- كاری كه فرد علاقه مند به آن نباشد؛

3- كاری كه فرد از روی اختیار و آزادی انجام ندهد؛

4- كارهایی كه فرد در پایان روز به مانند برده از آن فرار می كند و برای وی مفید نباشد؛

5- كارهایی كه خم و راست شدنی بیش نیستند.

از نظر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بر پایه دو عامل آبادی و عمران زمین و پاداش عادلانه برای كار می توان جامعه ای سالم بنا نهاد. ایشان از كار فاقد اختیار و رضایت نهی می كرد و به مسئولان و زمامداران توصیه می كرد، در امور و فعالیت ها مردم را مجبور نسازند.

یكبار مردم یكی از ایالات به نزد وی آمده، گفتند: در سرزمین آنها نهری بوده كه گذشت روزگار مجرای آن را خراب كرده و اگر از نو حفر و ترمیم گردد، برای آنها درآمد و سود زیادی خواهد داشت. آنان از علی علیه السلام خواستند كه به فرماندار خود در آن سرزمین دستور دهد كه مردم آنجا را برای كمك در ترمیم و نوسازی نهر تخریب شده مجبور سازد. ایشان حفر مجدد نهر را پذیرفتند؛ ولی با مجبور ساختن مردم برای چنین امری مخالفت كردند.

امام علی علیه السلام به عامل خود به نام قرظة بن كعب چنین نوشت:

... از من خواستند كه به تو بنویسم كه آنان را به كار وادار كنی و مردم را برای حفر نهر گردآوری.... به نظر من كسی را نباید به كاری كه نمی خواهد مجبور ساخت. آنان را به نزد خود بخوان، اگر نهر آن چنان باشد كه تعریف كرده اند، هركسی كه بخواهد كار كند، او را به كار بخوان و نهر باید از آن كسانی باشد كه كار كرده اند؛ نه كسانی كه در آن شركت نجسته اند.... (23)

مجبور ساختن افراد برای انجام كارها امری ناشایست است. آن كاری صحیح است كه افراد با میل و علاقه انجام دهند.

چنان كه آمد، علی علیه السلام كار اندكی را كه با اشتیاق تداوم یابد، بهتر از كار فراوانی شمرده است كه رنج آور باشد.

كار باید بر اساس آزادی و میل باشد، نه اجباری و حتی نباید در كاری سودمند، مردم را اجبار كرد. فعالیت ها و كارهای اجباری پیامدهای ذیل را به همراه دارد:

نخست، كارهای غیر آزادانه از شكوفایی استعدادها و توانایی های انسان جلوگیری می كند و زمینه ی رشد، نوآوری، ابداع و ابتكار افراد را تقلیل می دهد.

دوم، ارزش انسانی افراد را كاهش می دهد؛

سوم، كارهای اجباری نوعی توهین به آزادی انسانی است؛

چهارم، فعالیت های تحمیلی توهین و اهانت به خود كار و عمل می باشد.

امام علی علیه السلام آزادی و اجبار در كار را از دو منظر مورد توجه قرار داده است:

اولا، كار اجباری را حتی در امور عام المنفعه و سودمند مقبول ندانسته است؛ زیرا فعالیت های اجباری به فقدان شكوفایی، نزول ارزش انسانیت و اهانت به آزادی و كار منجر می گردد؛

ثانیا، منافع و درآمد و سودی را كه به دست می آید، سهم آنانی می داند كه به كار و فعالیت پرداخته اند.

از نگاه علی علیه السلام افرادی كه در عمل و كار كوتاهی و سستی كنند، پیامدهای سوئی برایشان است. آن حضرت فرمود:

من قصر فی العمل ابتلی بالهم؛ (24) كسی كه در عمل كوتاهی كند، به غم و اندوه دچار شود.

كار آزادانه شامل فعالیت هایی است كه:

اولا بر استعدادها و توانایی های انسان مبتنی باشد؛

ثانیا فرد به آن علاقه مند باشد؛

ثالثا به شخصیت انسان خدشه وارد نكند؛

رابعا به شكوفایی و ابتكار فرد منجر شود.

7. كارهای شایسته
در قرآن مجید آیات متعددی راجع به كار و فعالیت وجود دارد. یكی از اهداف مهم اسلام در جامعه انجام كار و اعمال شایسته است.

ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات كانت لهم جنات الفردوس نزلا؛ (25) كسانی كه ایمان آوردند و كارهای شایسته كرده اند، در بهشت فردوس منزل خواهند یافت.

ان هذا القران یهدی للتی هی اقوم و یبشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ان لهم اجرا كبیرا؛ (26) این قرآن خلق را به راست ترین و استوارترین طریق هدایت می كند و مومنان را كه كارهای شایسته می كنند، به اجر و ثواب عظیم بشارت می دهد.

در دین مبین اسلام كار و شغل به انواع ذیل تقسیم بندی شده است:

1- كارهای واجب: شامل كار كردن به منظور تامین احتیاجات شخصی و خانواده و كارهایی كه در صورت قصور و انجام ندادن، وقفه در فرایند زندگی اجتماعی و جامعه ایجاد می كند؛

2- كارهای حرام: كارهایی كه شارع مقدس آن را برای جامعه مضر و زیان آور می داند؛ مانند خمرسازی؛

3- كارهای مستحب: شامل فعالیت هایی كه به خیر و عمران جامعه منجر می شود؛ مانند كمك به محرومان؛

4- كارهای مكروه: فعالیت هایی كه در اسلام نهی نشده و انجام دهنده ی آن مورد عقوبت قرار نمی گیرد؛ اما بهتر است كه انجام نگیرد؛ مانند قصابی؛

5- كارهای مباح: كارهایی كه انجام دادن و ندادن آن تفاوتی نمی كند.

در اندیشه مولای متقیان كارها و فعالیت ها به دو نوع عمده تقسیم می شود:

1- كارهای شایسته؛ 2- كارهای ناشایست.

كارهای شایسته شامل فعالیت هایی است كه دارای خصوصیات ذیل باشد:

نخست، این كه افراد با انجام آن به حق و خداوند نزدیك شوند؛ به عبارت دیگر كار زمینه ای برای ایجاد ارتباط بین مخلوق و خالق گردد. در این مورد امام علی علیه السلام می فرماید:

افضل العمل ما ارید به وجه الله؛ (27) برترین عمل آن است كه به قصد نزدیكی به خدا انجام شود.

دوم، این كه كارها منطبق و مبتنی بر موازین الهی و اسلامی باشد و شارع مقدس آن را برای سلامتی جامعه زیان آور ندانسته باشد. در این مورد علی علیه السلام می گوید:

احسن الافعال ما وافق الحق؛ (28) نیكوترین كارها آن است كه موافق با حق باشد.

سوم، كاری در جامعه شایسته است كه انجام دادن آن آسیب و انحراف فردی و اجتماعی به همراه نداشته باشد؛ به عبارت دیگر نه تنها به فساد و انحراف در جامعه منجر نشود؛ بلكه انسان را از خطا و اشتباه مصون نگه دارد و زمینه ای برای انجام صالحات و نیكی ها در فرد و جامعه گردد.

علی علیه السلام فرمود:

احسن الافعال الكف عن القبیح؛ (29) نیكوترین كار باز ایستادن از كار زشت است.

چهارم، از خصوصیات كارهای شایسته آن است كه علاوه بر دارا بودن ویژگی های مذكور نیت و قصد انجام دهنده، خیر و برای صلاح و آبادانی جامعه باشد؛ زیرا هدف دار (نیت دار) بودن كار و تلاش باعث می شود كه مسیر و فرایند كار مشخص باشد و فرد و به تبع آن جامعه دچار سرگردانی و انحراف نگردد. علی علیه السلام فرمود:

لایكمل صالح العمل الا بصالح النیة؛ (30) شایستگی عمل كامل نمی گردد، مگر به شایستگی نیت.

پنجم، از مهم ترین ویژگی های كارهای شایسته آن است كه مناسب و حلال باشد. دین اسلام چنین كارهایی را برای فرد و جامعه مفید دانسته و برخوردار از آثار دنیوی و اخروی مطلوبی شمرده است. علی علیه السلام فرمود:

الحرفة مع العفة خیر من الغنی مع الفجور؛ (31) شغل همراه با پاكدامنی از ثروت فراوانی كه با گناهان به دست آید، بهتراست.

از این حدیث می توان استنباط كرد كه كار و فعالیت نباید به گناه و ستم و ضایع شدن حقی از كسی منجر گردد.

8. كارهای ناشایست
كارهای ناشایست و ناپسند مبتنی بر ویژگی های ذیل است:

نخست، از ویژگی های كارهای ناپسند و ناشایست آن است كه انجام آن برای انسان، شرمندگی به همراه داشته باشد. علی علیه السلام فرمود:

احذر كل عمل یعمل به فی السر و یستحی منه فی العلانیة؛ (32) بپرهیز از هر كاری كه در نهان انجام گیرد و در آشكار شرمندگی آورد.

از این حدیث این نكته استنباط می گردد كه آدمی باید از انجام دادن كاری كه از علنی شدن آن شرم دارد، پرهیز كند.

كاری ناشایست است كه وقتی از عامل آن سئوال شود، نه تنها فخر و مباهات نكند، بلكه احساس شرم و انكار نماید. امام علی علیه السلام فرمود:

احذر كل عمل اذا سئل عنه صاحبه، استحیی منه و انكره؛ (33) از هر عملی كه وقتی از صاحبش پرسیده شود، از آن شرم نموده، انكارش كند، دوری كنید.

دوم، خصوصیت دیگر كارهای ناشایست این است كه برای فرد و جامعه مضر و زیان آور باشد و پیامدهای ناگواری به بار آورد. این گونه كارها اگر گسترش یابد به تدریج كل نظام اجتماعی را از حیات متعادل خود خارج می كند.

9. تقسیم كار
از عهد باستان متفكران به تقسیم كار توجه كرده اند. یكی از اندیشمندان اجتماعی كه در مورد تقسیم كار اظهارنظر كرده است، افلاطون است. بر اساس عقیده ی وی وجود جامعه ی طبقاتی الزامی است و علت نابرابری های بین افراد تفاوت در استعدادهای آنان است.

ارسطو شاگرد افلاطون اظهار داشته است كه تقسیم كار برای حیات جامعه لازم است. وی افراد جوامع را به سه طبقه تقسیم می كند كه هریك كار و فعالیت خاصی را انجام می دهند.

از نظر فارابی انسان موجودی اجتماعی است. انسان ها بسیاری از نیازهای خود را به تنهایی و بدون تقسیم كار نمی توانند، برآورده سازند. تقسیم كار علت عمده ی پیدایش اجتماعات و جوامع است و در پرتو تقسیم كار، جوامع پیشرفت می كنند.

از دیدگاه امام علی علیه السلام انسان موجودی اجتماعی است و برای حیات و استمرار و ثبات جامعه لازم است كه هر فرد متناسب با استعداد و توانایی و مهارت خویش به كاری مشغول باشد؛ زیرا بسیاری از احتیاجات و نیازهای مردم از طریق تقسیم كار و كار جمعی و گروهی بهتر و سهل تر برطرف می گردد.

امام علی علیه السلام فرمود:

یرجع اصحاب المهن الی مهنتهم، فینتفع الناس بهم كرجوع البناء الی بنائه، و النساج الی منسجه، و الخباز الی مخبزه؛ (34) صاحبان كسب و كار و پیشه وران به كارهای خود باز می گردند و مردم از تلاش آنان سود می برند: بنا به ساختن ساختمان و بافنده به بافندگی و نانوا به نانوایی روی می آورد.

ابن خلدون همانند فارابی تقسیم كار را علت عمده ی پیدایش جوامع دانسته است. وی می گوید:

تقسیم كار این آثار را به بار می آورد:

1- باعث افزایش مهارت افراد می گردد؛

2- از اتلاف وقت و منابع می كاهد؛

3- سبب ابداع، نوآوری و اختراع می شود.

از منظر امیرالمؤمنین علی علیه السلام تقسیم كار آثار مفید و مناسبی در جامعه ایجاد می كند كه به شرح ذیل است:

1- همان طوری كه اشاره شد، تقسیم كار سبب می شود كه بسیاری از احتیاجات و ضروریات زندگی افراد تامین گردد (35).

2- با تخصصی شدن كارها و تقسیم كار زمینه برای موفقیت و شكوفایی افراد و جامعه فراهم می گردد؛ در صورتی كه اگر افراد به كارهای گوناگون بپردازند، ممكن است نه تنها موفقیتی كسب نكنند؛ بلكه ضمن اتلاف منابع و امكانات و به هدر دادن وقت از كارایی لازم برخوردار نگردند.

امام علی علیه السلام فرمود:

من اوما الی متفاوت خذلته الحیل؛ (36) كسی كه به كارهای گوناگون بپردازد، خوار شده و پیروز نمی شود.

3- یكی از وجوه تقسیم كار در جوامع تفكیك كار بین زنان و مردان است كه ترن والد (37) آن را «تقسیم كار اولیه » نامیده است.

حضرت علی علیه السلام در زمینه ی تقسیم كار به تفكیك كار بین زن و مرد توجه داشته، امور خانه را به عهده ی زن و كارهای خارج از منزل را به عهده ی مرد می داند. هم چنین معتقد است كه باید كارهایی به زنان واگذار شود كه با روحیه و جسم آنها انطباق و سازگاری داشته باشد.

امام علی علیه السلام فرمود:

لاتملك المراة من امرها ما جاوز نفسها، فان المراة ریحانة و لیست بقهرمانة؛ (38) كاری را كه برتر از توانایی زن است، به او وا مگذار، كه زن گل بهاری است، نه پهلوانی سخت كوش.

4- یكی از آثار تقسیم كار جلوگیری از اتلاف وقت و منابع و انجام امور براساس مدیریت و برنامه ریزی است. تقسیم كار به سرعت در فعالیت ها و افزایش كارایی می انجامد.

در این مورد علی علیه السلام طی نامه ای به حضرت امام حسن علیه السلام می فرماید:

اجعل لكل انسان من خدمك عملا تاخذه به، فانه احری الایتوالكوا فی خدمتك؛ (39) كار هر كدام از خدمت كارانت را معین كن كه او را در برابر آن كار مسئول بدانی. تقسیم درست كار سبب می شود كارها را به یكدیگر وانگذارند و در خدمت سستی نكنند.

از این مطلب استنباط می شود:

اولا تقسیم كار سبب مشخص شدن مسئولیت های افراد می گردد و هر فرد به انجام كار بر اساس مسؤولیت و سمت خویش موظف است؛

ثانیا تقسیم كار صحیح به بهبود امور و فعالیت ها و افزایش تولید می انجامد؛

ثالثا تقسیم كار از سستی و تنبلی افراد در كارها جلوگیری می كند و وجدان كاری را افزایش می دهد.

5- مطالب مذكور توجه امام علی علیه السلام را به تقسیم كار در معنای كلی و در سطح جامعه نشان می دهد. آن حضرت به تقسیم كار از نظر فردی و تاثیر آن بر زندگی خانوادگی و شخصی افراد نیز سفارش كرده است. مسلمان واقعی لازم است كه ساعات شبانه روز زندگی خویش را به سه قسم طبقه بندی كند: یك قسم به عبادت و امور معنوی، قسمتی برای كار و فعالیت و كسب درآمد و قسمتی دیگر را برای استراحت و امور منزل.

امام علی علیه السلام فرمود:

للمؤمن ثلاث ساعات: فساعة یناجی فیها ربه، و ساعة یرم معاشه، و ساعة یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل و لیس للعاقل ان یكون شاخصا الا فی ثلاث: مرمة لمعاش، او خطوة فی معاد، او لذة فی غیر محرم؛ (40)

مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم كند: زمانی را برای نیایش و عبادت پروردگار و زمانی را برای تامین هزینه ی زندگی، و زمانی را برای خود و لذت هایی كه حلال و زیباست. خردمند را نشاید جز آن كه در پی سه چیز برود: كسب حلال برای تامین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذت های حلال.

مولای متقیان سفارش می كردند كه كار و تلاش بر طبق برنامه ریزی و روزانه صورت گیرد:

امض لك یوم عمله، فان لكل یوم ما فیه؛ (41) كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روزی، كار مخصوص به خود دارد.

10. رابطه ی طبقات و اقشار با تقسیم كار
امام علی علیه السلام در عهدنامه ی معروف خود به مالك اشتر به وجود طبقات و اقشار در جوامع انسانی اشاره می كند. در این مورد می فرماید:

امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیت انجام نمی شود. با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند و برای اصلاح امور خویش به آن تكیه كنند و نیازمندی های خود را برطرف سازند. سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمی توانند پایدار باشند و آن قضات و كارگزاران دولت، و نویسندگان حكومت اند، كه قراردادها و معاملات را استوار می كنند و آنچه به سود مسلمانان است، فراهم می آورند و در كارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند و گروه های یاد شده بدون بازرگانان و صاحبان صنایع نمی توانند، دوام بیاورند؛ زیرا آنان وسایل زندگی را فراهم می آورند و در بازارها عرضه می كنند و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می سازند كه از توان دیگران خارج است. قشر دیگر، طبقه ی پایین از نیازمندان و مستمندان اند كه باید به آنها بخشش و یاری كرد. (42)

وجود نیازها و احتیاجات مختلف در طول زندگی افراد در جامعه ایجاب می كند كه طبقات و اقشار متعددی وجود داشته باشد تا بر اساس همكاری و تعاون نیازها برطرف شود. این تعاون و همكاری به گسترش «تقسیم كار» می انجامد. هریك از انسان ها بر اساس استعدادها، توانایی ها، خصوصیات جسمانی و روحی و علائق به كاری مشغول می گردند. طبقات و اقشار در تعارض و تضاد با یكدیگر نیستند؛ بلكه به تداوم و بقای حیات اجتماعی و افزایش انسجام اجتماعی كمك می كنند.

نیازهای مختلف انسان از طرفی و عجز و ناتوانی آدمی در برآوردن همه ی آنها از طرف دیگر، همكاری مشترك انسان ها را موجب می شود و عوامل مختلف مانند استعدادهای مختلف انسان ها تقسیم كار را ایجاب می كند و تقسیم كار به تشكیل طبقات اجتماعی می انجامد و از رهگذر آن، نیازهای انسان بر طرف و جامعه های انسانی از نابودی حفظ می گردد. (43)

علی علیه السلام معتقد است كه علاوه بر تقسیم كار در جامعه، انجام كارها و فعالیت ها و تولیدات زمانی می تواند به طور مطلوب انجام شود كه امنیت نسبی در جامعه به وجود آید و خلاف كاران و اوباش در جامعه توانایی انجام اعمال خلاف را نداشته باشند.

11. بیكاری و كم كاری
بیكاری در طول ادوار تاریخ بشر به اشكال گوناگون وجود داشته است. در قرن معاصر نیز یكی از پدیده ها و مسائل بسیاری از كشورها به ویژه كشورهای در حال توسعه بیكاری و كم كاری است.

در دوره ی زندگی حضرت علی علیه السلام و صدر اسلام گرچه پدیده ی مذكور متداول و حاد نبوده، ولی ایشان به این امر توجه كرده است. آن حضرت فرمود:

آفة العمل البطالة؛ (44) آفت عمل بیكاری است (یعنی هركه عادت به آن كرد هرگز كار نمی كند یا اگر كار كند، ناقص انجام می دهد).

باز فرمود:

من اطاع التوانی ضیع الحقوق؛ (45) كسی كه تنبلی و سستی پیشه كند، حقوق خویش و دیگران را ضایع می كند.

بیكاری تحت تاثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه افزایش می یابد. این عوامل عبارتند از: فقر، كمبود سرمایه و اندك بودن سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی، فقدان آموزش، نبودن فرهنگ كار، فقدان تقاضا برای تولید كالاها، سستی و تنبلی افراد، فقدان مشاركت اجتماعی و...

گسترش بیكاری و كم كاری به تدریج آسیب ها و مشكلات اقتصادی و اجتماعی دیگری را به همراه دارد كه برخی از آنها عبارتند از: افزایش فقر و تهیدستی، گسترش انحرافاتی نظیر اعتیاد، فساد، تبعیض، تكدی گری و جز اینها.

علی علیه السلام از كسالت و تنبلی دوری می جست و مرد عمل و كار بود و مردم را به كار و كوشش دعوت می كرد و آنها را از بی حوصلگی و تن آسایی كه موجب فقر و تهیدستی است، بر حذر می داشت. (46)

آن حضرت می فرمود:

هرگاه كسالت و ناتوانی با هم همراه شدند، از آنها فقر و تهیدستی متولد می شود. (47)

یكی از سفارش های مولای متقیان به مردم كار كردن در زمان جوانی و میان سالی و قبل از پیری و كهولت است؛ زیرا عمر انسان كوتاه و دوران جوانی و تحرك و فعالیت محدود است؛ لذا بایستی در دوران جوانی و میان سالی به كار و كوشش صحیح و شایسته پرداخت تا در دنیای فانی توشه ای برای آخرت فراهم آید.

امیرالمؤمنین علیه السلام در این مورد می فرماید:

پیش از كشیدن بار سنگین حیات در سالیان پایانی زندگی و ورود به دار مشاهده ی نتایج عمر و قبل از دست دادن همه ی مشاعر و نیروهای خود، كار و تكاپو كنید. (48)

ای كه دستت می رسد كاری بكن

پیش از آن كز تو نیاید هیچ كار

سال دیگر را چه می داند حیات

با كجا رفت آن كه با ما بود یار

دیر و زود این شكل و شخص نازنین

خاك خواهد گشتن و خاكش غبار (49)

12. نظارت در كار
یكی از امور مهم، نظارت و كنترل بر كارها و فعالیت ها است. اگر نظارت بر كار به نحو مطلوب صورت گیرد، كاهش آسیب ها و افزایش كارایی های كاركنان، مدیران و زمامداران و نهایتا رشد و رونق اقتصادی و اجتماعی را به دنبال می آورد.

نظارت در كار اقشار مختلف، مهم تلقی می شود؛ اما به نظر می رسد كه نظارت بر فعالیت ها و كارهای دو قشر بازرگانان و مدیران (زمامداران) ضروری تر است.

چنان كه حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ای گروه بازرگانان از خدا بترسید، به خریداران نزدیك شوید، با بردباری و حوصله خود را از سوگند خوردن دور كنید و از دروغ بپرهیزید و از ستم بر كنار باشید و ستمدیدگان را یاری كنید و پیمانه و ترازو را به صلاح آورید، در كار مردم تقلب نكنید و در روی زمین فساد برپا ننمایید و تبه كارانه زندگی نكنید. (50)

در مورد مدیران امام علی علیه السلام می فرماید:

به سبب مالیات، لباس تابستانی و زمستانی مردم و رزقی را كه می خورند نفروشید و چهارپایی را كه با آن به كار مشغول اند، از دستشان نگیرید و بر احدی به جهت یك درهم تازیانه مزنید و روی دوپایش نگه ندارید. هیچ چیز از اثاث زندگی آنان را به فروش نرسانید؛ زیرا برنامه های ما آن است كه با گذشت و اغماض از مردم مالیات بگیریم و توجه تو به آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری مالیات باشد. (51)

علی علیه السلام هر روز خود به بازار كوفه می رفت و از وضع خریداران و فروشندگان تحقیق می كرد.

13. نتیجه گیری
بر اساس مطالب و مباحث پیش گفته در مورد كار و تلاش، نتایج به دست آمده، به شرح ذیل است:

1- در اندیشه و سیره ی حضرت علی علیه السلام كار و تلاش از مباحث مهم محسوب می شود. یكی از حقوق اولیه ی مردم آن است كه همه حق دارند، شاغل باشند و در برابر كار و كوشش خود مزد و پاداش مناسب دریافت كنند؛

2- حضرت علی علیه السلام در طول عمر خویش علاوه بر حمایت از اسلام و امامت به كارهای زراعت و باغبانی می پرداخت و درآمد آن را صرف امور مسلمانان به ویژه محرومان و یتیمان می كرد؛

3- یكی از وجوه تمایز و برتری برخی انسان ها بر بعضی دیگر، كار و تلاش است؛ زیرا كارها آثار دنیوی و اخروی به همراه دارد؛

4- ملاك ها و معیارهای مهم در انتخاب شغل و كار عبارتند از: كار توام با آگاهی (آگاهی و شناخت نسبت به كار)، اخلاص در كارها (هدف دار بودن) ؛

5- با ایجاد تنوع و نوآوری در محیط كار می توان از ملامت و خستگی جلوگیری كرد؛

6- كار آزادانه عبارت است از كاری كه بر علاقه، استعداد مبتنی باشد و به رشد شخصیت فرد منجر شود؛

7- ویژگی های كار غیرآزادانه (اجباری) و موافق علاقه و رضایت انسان ها نبودن عبارت است از: جلوگیری از رشد و شكوفایی استعدادهای افراد، توهین به آزادی انسان، ممانعت از رشد و نوآوری و ابداع؛

8- كارهای شایسته دارای این ویژگی هاست: نزدیك سازی انسان به سوی حق و خداوند، منطبق بودن با موازین الهی و اسلامی، مضر نبودن برای جامعه، منجر نشدن كار به آسیب و انحراف فردی و اجتماعی، انجام دادن كار با هدف صلاح و آبادانی جامعه، حلال بودن كار از نظر شرع؛

9- كارهای ناشایست فعالیت هایی است كه انجام دادن آن برای عامل، شرمندگی به همراه داشته باشد؛ هم چنین برای جامعه آثار و پیامدهای ناگوار ایجاد نماید؛

10- تقسیم كار نقش مؤثر در استمرار، بقا و تعادل جامعه دارد؛

11- آثار تقسیم كار عبارت است از: تامین احتیاجات و نیازهای زندگی فردی و اجتماعی، هموار شدن زمینه های موفقیت و شكوفایی فردی و شخصی و اجتماعی، همراهی با طبیعت متفاوت زنان و مردان، كاستن از اتلاف زمان و منابع؛

12- تقسیم كار در رشد استعدادها و توانایی ها و رفع نیازهای فردی و اجتماعی نقش مؤثر دارد؛

13- تداوم بیكاری و كم كاری به سستی و تنبلی افراد جامعه می انجامد و پیامدهای سوء آن افزایش فقر و تهیدستی است؛

14- نظارت در كارها و فعالیت ها در جامعه مهم تلقی می شود و لازم است نظارت و كنترل در كارها و مشاغل بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

پی نوشت ها:

1. Pollexfen

2) میك، رونالد، پژوهشی در نظریه ی ارزش - كار، ترجمه ی م. سوداگر، تهران، پازند، 1358، ص 22

3) توسلی، غلامعباس، جامعه شناسی كار و شغل، تهران، سمت، چاپ اول، 1375، ص 9

4) همان، ص 10

5) نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، قم، انتشارات مشرقین، چ 5، 1379، صص 447 و 464 خطبه ی 230/9.

6. cast

7) اقتباس از كتاب كار و حقوق كارگر، تالیف شریف قریشی، ترجمه ی ادیب لاری و محصل یزدی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1366، صص 6و5

8) جرداق، جر، امام علی علیه السلام صدای عدالت انسانی، ج 1، ترجمه ی سیدهادی خسرو شاهی، قم، نشر خرم، چ 3، 1376، ص 172

9) همان، ص 172.

10) برقعی قمی، سیدعلی اكبر، جلوه ی حق در سیرت مولای متقیان امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام، تهران، انتشارات حافظ، (بی تا)، ص 55

11) قریشی، شریف، كار و حقوق كارگر، 1366، ص 6

12) جرداق، پیشین، ص 235

13. Adams

14. Froid

15) شفیع آبادی، عبدالله، راهنمایی و مشاوره ی شغلی و حرفه ای، تهران، انتشارات رشد، 1372، ص 93

16) نهج البلاغه، پیشین، صص 285- 284، خطبه 154/6

17) غرر الحكم، ج 2، سیدحسین شیخ الاسلامی، قم، انصاریان، (بی تا)، ص 1043

18) همان، ج 2، ص 1046

19) همان، ص 1048

20) نهج البلاغه، پیشین، صص 737 و 736، حكمت 436 ، حكمت 444

21) سازمان امور اداری و استخدامی كشور، پیام های اداری از نهج البلاغه، تهران، چ 1، 1375، ص 55

22. Alienation

23) جرداق، پیشین، ج 1، صص 236 و 235

24) نهج البلاغه، پیشین، حكمت 122 و پیام های اداری از نهج البلاغه، پیشین، ص 53

25) سوره كهف، آیه 107

26) سوره بنی اسرائیل (اسراء) آیه 9

27) غررالحكم، پیشین، ج 2، ص 1038

28) همان، ص 1039

29) همان، ص 1039

30) همان، ص 1055

31) نهج البلاغه، پیشین، صص 533 و 532، نامه 31/91

32) همان، نهج البلاغه، نامه 69 و پیام های اداری از نهج البلاغه، ص 30

33) غررالحكم، پیشین، ص 1036

34) نهج البلاغه، پیشین، حكمت 199/2 و3

35) نهج البلاغه، حكمت 199/2 و3

36) نهج البلاغه، پیشین، صص 727و 726، حكمت 403

37. Thurnwald

38) همان، صص 537- و 536، نامه 31/118

39) همان، صص 537- 536، نامه 31/119

40) همان، صص 725- 724، حكمت 390

41) همان، صص 585- 584، نامه 53/115

42) همان، ص 573، نامه 53/8

43) برزگر كلیشمی، ولی الله، جامعه از دیدگاه نهج البلاغه، سازمان تبلیغات اسلامی، چ 1، 1372.

44) غررالحكم، پیشین، ج 2، ص 1043

45) موسوی خراسانی، سیدحسن، «جوان » ، قم، دار اهل البیت، 1378، ص 11، به نقل از بحارالانوار، ج 73، ص 160

46) راشدی، لطیف، فرزند كعبه، تهران، نشر سبحان، چ 1، 1376، صص 166- 165

47) همان، ص 166 به نقل از وسایل الشیعه، چ قدیم، ج 2، ص 24

48) جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 13، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362، ص 246

49) سعدی

50) جرداق، پیشین، ج 2، ص 239

51) همان، ص 340