(دانشجوی ارشد تاریخ تشیع) محقق سیده نرجس حسینی اندرور
چکیده
حجر بن عدی کندی یکی از شخصیتهای برجسته صدر اسلام می باشد.ایشان از فضلا و راهب اصحاب رسول الله (ص) است. ایشان در سال دهم به دیدار پیامبر (ص) رفتند و آنجا اسلام آوردند. در عهد عمر در جنگهای قادسیه جلولا و حلوان علیه ایرانیان شرکت داشت وی در جنگ با رومیان نیز بود و در همان زمان محل شهادتش سرزمین مرج العذرا را که فتح کرد او جزو معترضان به سیاستهای عثمان بود و به همین دلیل به شام تبعید شد. بعد از عثمان با علی (ع) بیعت نمود و تا پایان بر سر پیمانش بود که از شیعیان خاص آن حضرت به شمار میرود. او در جنگهای حضرت فرماندهیهای مختلفی را بر عهده میگرفت امام علی (ع) در آخرین لحظاتش از حجر سؤالاتی کرد که نشان از نحوه شهادتش را .داشت در زمان امام حسن (ع) نیز نقش بسزایی داشت ولی از صلح و اوضاع پس از آن بشدت دلخور بود بعد از شهادت امام حسن (ع) معاويه میدان را خالی .دید پس از آن در عهد معاویه در پی دشنام ندادن به علی بن ابی طالب (ع) به همراه هفت نفر از یارانش به شهادت رسید این عمل خلیفه باعث شد بزرگان اسلام مانند امام حسین (ع) و عایشه که حجر را مؤمنی مخلص میدانستند و کفر او را افترا میشمردند به شدت به خلیفه معترض شدند و این حرکت را ناجوانمردانه و غیر اسلامی میدانستند حتی عایشه قصد آزادی حجر را داشت که دیر شده بود علاوه بر آنان عبدالله بن عمر، معاويه بن حديج و ربیع بن زیاد جزو معترضین بودند. كاملاً بجا بود و جلوی بدعت لعن على (ع) اقدام حجر توسط معاویه ایستاد از طرف دیگر موجب افشای شخصیت ،معاویه زیاد و کوفیان شد. شیعیان جرئت قیام گرفتند و هیبت مذهبی پوشالی معاویه را شکست. علاوه بر آن چهره دوگانه کوفیان نمایان شد. علت توجه به این پژوهش نیاز کنونی به ولایتمداری و عدم داشتن یک پژوهش کامل در زمینه حجر بن عدی که نمونه بارز ولایتمداری بود روش تحقیق مورد استفاده، کتابخانه ای میباشد
واژگان :کلیدی حجر بن عدی ،مرج عذرا، قيام عليه، معاویه، شهادت
مقدمه
حُجْر بن عَدِى بن جَبَله ،کندی صحابی پیامبر(ص) و از یاران خاص امام علی (ع) و از بزرگان کوفه بوده است. وی در جنگهای مختلف از جمله جمل صفين ونهروان نقش بسزایی داشت. او در دفاع از ولایت حضرت علی(ع) توسط معاویه به شهادت رسید.
به روایت ،مسعودی وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که به دستور معاویه در آنجا به شهادت رسید. قتل حجر و یارانش انتقاد امام حسین(ع)مردم کوفه و اعتراض برخی از نزدیکترین یاران معاویه مانند مالک بن هبیره را نیز برانگیخت.
سرشناس دوره آغازین شیعه بود.وی در جنگ صفین از سوى على بن ابى طالب فرمانده قبیله کنده بود و در جنگ نهروان فرماندهی پهلوی چپ لشکر وی را بر عهده داشت وی همچنین از یاران حسن بن علی بود.
بحث درباره تابعی یا صحابه بودن
صحابه کسانی هستند که شخصاً محمد پیامبر اسلام را دیدهاند و در زمان حیات او اسلام آوردهاند و با ایمان از دنیا رفته اند اما تابعی کسی است که اصحاب پیامبر اسلام را دیده و نه خود او را ابن حجر از برخی علماء چون ،بخاری ابو حاتم ،رازی ابن حبان و خلیفه بن خیاط نقل کرده که معتقد بودند حجر بن عدی از صحابه نیست بلکه تابعی است این در حالی است که کسانی چون ذهبی ابن اثیر و ابن حجر و... در کتب تراجم و رجال همانند طبقات ابن سعد، اسدالغابه اصابه استیعاب، مستدرک حاکم، سیر اعلام النبلاء، تاریخ ابن کثیر، تاریخ الاسلام ذهبی او را صحابی بزرگ پیامبر میدانند ر.ک به کتاب عبدالله بن سبا نوشته علامه عسکری ص۷۳۳] آن چیزی هم که معلوم است نقش حجر در زمان خلفای نخستین پررنگ و مشخص میباشد. بعضی از علمای سنی دوره، اموی صحابی بودن حجر را انکار کرده اند.
دیدگاه اهل سنت واهل تشیع نسبت به او
اهل سنت به دلیل صحابی بودن او را محترم میدانند؛ از او با لقب حجر الخیر نام می.برند ابن اثیر مینویسد «وهو المعروف بحجر الخير.. وفد عَلَى النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هو و أخوه هانئ و شهد القادسية، وكان من فضلاء «الصحابة و او معروف است به حجر ..الخیر و از بزرگان صحابه بوده (اسد الغابة ۱/۴۶۱ دارالفکر ابن سعد (ت:۵۲۳۰) می:نویسد وکان ثقة معروفاً» از افراد مورد اعتماد بود.
شیعیان به دلیل همراهی او با علی بن ابی طالب و مبارزه با معاویه برای او حرمت بالایی قائل هستند.
جایگاه حُجْر بن عَدِى بن معاوية بن جَبَله كندى كوفى لقب حجر خیر • حجر بن ادبر شهادت سال ۵۱ ق یا۵۲ یا ۵۳ق، مرج عذراء نحوه شهادت به دستور معاویه بن ابی سفیان مدفن مرج عذراء، دمشق از یاران پیامبر(ص) • امام علی (ع) امام حسن (ع) ، شرکت در فتوحات اسلامی جنگ جمل جنگ صفین و جنگ نهروان . اعتراض به صلح امام حسن(ع) حُجْر بن عَدِى بن جَبَله ،کندی صحابی پیامبر(ص) و از یاران خاص امام علی (ع) و از بزرگان کوفه بوده است. وی در جنگهای مختلف از جمله جمل، صفین و نهروان نقش بسزایی داشت. او در راه دفاع از ولایت حضرت علی (ع) توسط معاویه به شهادت رسید. به روایت ،مسعودی وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که به دستور معاویه در آنجا به شهادت رسید. قتل حجر و یارانش انتقاد امام حسین(ع)، مردم کوفه و اعتراض برخی از نزدیکترین یاران معاویه مانند مالک بن هبیره را نیز برانگیخت. در ۱۲ اردیبهشت سال ۱۳۹۲ه.ش مزار و قبر حجر توسط جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب و ویران شد. کنیه اش ابو عبدالرحمان و معروف به حجر خیر و حجر بن ادبر (ادبر لقب پدر وی بوده است در برخی از منابع نسب وی به حجر بن عدي بن بجله یاد شده است.
حجر و برادرش ،هانی در زمان پیامبر
اکرم (ص) اسلام آوردند و حجر از بزرگان بود. حجر بن عدی از اصحاب صاحب منزلت پیامبر اسلام (ص) بود که در زهد و تقوا و عبادت اشتهار داشته است. به نقل اهل تاریخ و حدیث او را حجر الخیر میخواندند و مستجاب الدعوة بود. حجربن عدی را موثق و عابد دانسته اند. وی فقط از علی (ع) روایت کرده است.
حضور در فتوحات
حجر در فتوحات اسلامی از جمله نبرد قادسیه سال ۱۴) یا ۱۵ یا ۱۶ حضور یافت در نبرد جلولاء (سال ۱۶ یا ۱۷ یا ۱۹) نیز فرماندهی جناح راست لشکر عمروبن مالک (سردار سعد بن ابی وقاص را برعهده داشت. در فتح شام نیز شرکت کرد و جزو لشکریانی بود عذراء را فتح کردند در روایتی از وی به عنوان فاتح آنجا یاد شده است.
در دوره حکومت امام على عليه السلام
حجر بن عدی پس از ،فتوحات ظاهراً در کوفه اقامت کرد و با آغاز حکومت امام علی (ع)، حضرت میخواست او را به ریاست قبیله کنده بگمارد و هم قبیله ای او اشعث بن قیس را از آن منصب عزل کند اما حجر از اینکه تا زنده اشعث، سرپرستی کنده را قبول ،کند عذرخواهی کرد.
جنگ جمل
در جنگ جمل هنگامی که ابوموسی اشعری فرماندار ،کوفه از شرکت کردن مردم در جنگ برای یاری
امام علی (ع) جلوگیری ،کرد حجربن عدی همراه امام حسن (ع) و عمار بن یاسر به مسجد کوفه رفت ابوموسی را بیرون راند و مردم را به شرکت در جنگ تشویق کرد. در این جنگ حضرت علی (ع) حجر را به ریاست قبایل ،کنده حضرموت قُضاعه و مهره گمارد. جنگ صفین حجر در جنگ صفین سال ۳۷) (قمری) از امرای لشکر امام علی (ع) و فرمانده مردان جنگی قبیله کنده بود.
ماجرای حکمیت
در ماجرای حکمیت وی از سوی مردم عراق، جزو گواهان عهدنامه میان ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص بود.
جنگ نهروان
حجر در جنگ نهروان سال (۳۸) (قمری) نیز فرمانده جناح راست سپاه امام علی (ع) در نبرد با خوارج بود. هنگامی که معاویه برای ایجاد رعب در مردم عراق، ضحاک بن قیس را روانه آنجا کرد تا با حمله به صحرانشینان ایجاد ناامنی ،کند امام علی (ع) حجر بن عدی را با چهار هزار تن به مقابله آنان فرستاد حجر تا تَذمُر به تعقیب مهاجمان پرداخت و سرانجام آنان را شکست .داد. سپس دو شبانه روز در آن نواحی ماند در دوره امام حسن عليه السلام پس از شهادت امیرمؤمنان و به امامت رسیدن امام حسن (ع) و اقدام آن حضرت برای جنگ با معاویه جریان به سمتی پیش رفت که امام مصلحت را در پذیرش صلح با معاویه دید حجر اولین کسی بود که به دیدار امام رفت و با لحنی تند اعتراض کرد و حضرت را به ادامه جنگ فراخواند پاسخ امام حسن (ع) این بود که چون رغبت بیشتر مردم عراق بر صلح ،است تن به صلح داده است تا جان شیعیان خاص ایشان محفوظ بماند.
پس از آن حجر نزد امام حسین (ع) رفت اودیدگاه خود را درباره جنگ با معاویه مطرح کرد، اما ایشان او را به متابعت از امام حسن (ع) فراخواند.
دردوره معاویه
مخالفت با ناسزاگویی به امام علی (ع) چون مغيرة بن شعبه (حاکم کوفه به دستور معاویه حضرت علی (ع) را بر منبر لعن میکرد حجر و عمرو بن حمق خزاعی همراه شماری از یاران خود با او مخالفت نمودند و به وی سنگ ریزه پرتاب کردند. مغیره با فرستادن مبلغی برای او کوشید وی را به خود نزدیک سازد.
دستگیری
در سال ۵۰ قمری که زیاد بن ابیه حکومت کوفه را علاوه بر ،بصره از طرف معاویه به دست گرفت با وجود دوستیاش با حجر بن عدی به او درباره دفاع از علی بن ابی طالب و انتقاد از معاویه هشدار داد اما حجر همچنان بی پروا مردم را برضد معاویه تحریک میکرد هنگامی که زیاد در بصره به سر میبرد حجر و یارانش به عَمْروبن حريث جانشین زیاد در کوفه هنگام ایراد خطبه که با بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علیه السلام همراه بود سنگ ریزه پرتاب .کردند عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت و مأموران خود را فرستاد تا حجر و یارانش را دستگیر کنند. گروهی از ایشان کشته شدند و عده ای .گریختند حجربن عدی و سیزده تن دیگر دستگیر شدند.
در مسیر شام، زیاد دستگیر شدگان را همراه صد تن از لشکریانش نزد معاویه فرستاد و درباره ایشان نوشت که در لعن ابوتراب علی علیه السلام با "جماعت" مخالفت ورزیده و در نتیجه از فرمان خلیفه سرپیچی کرده اند وی شهادت برخی بزرگان کوفه مبنی بر مخالفت صریح حجر با بدگویی از علی بن ابی طالب را نیز بر ضد حجر ضمیمه نامه کرد چون حجر و یارانش به قریه مرج عذراء در دوازده میلی دمشق رسیدند معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد، اما به شفاعت کسانی به حجر و شش نفر دیگر فرصت داده شد تا جان خود را با سَبّ على عليه السلام نجات دهند اما آنان نپذیرفتند و تن به کشته شدن دادند.
هفت تن از یاران حجر نجات یافتند؛ یعقوبی، که عده مقتولان را هفت نفر ،نوشته اما فقط از شش تن نام برده که حجر نیز یکی از آنهاست.
مرقد حجر ویارانش شریک بن شداد الحضرمی، صیفی بن فيل الشيبانى قبيسة ابن ضبيعة العبسى محرز بن شهاب السعدى و كدام بن حيان العنزى عبد الرحمن ابن حسان العزب) در مرج عذرا به روایت ،مسعودی هفت تن از آنان بیزاری جستن از علی را پذیرفتند و جان به در بردند و هفت تن دیگر کشته شدند کشتگان را کنار قبرهایی که کنده و کفنهایی که گشوده بودند به شهادت رساندند، سپس بر آنها نماز گزاردند و اجسادشان را به خاک سپردند. شب قبل از شهادت حجر و یارانش شب قبل از شهادت را به نماز خواندن گذراندند و حجر قبل از شهادت نیز دو رکعت نماز گزارد
نخستین شهید مرج عذراء
به روایت مسعودی، حجربن عدی نخستین مسلمانی بود که دست بسته و به اسارت کشته شد. او نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که در آنجا کشته شد.
زمان شهادت
درباره تاریخ شهادت او اختلاف است. طبری و ابن اثیر، سال ۵۱ ،قمری یعقوبی سال ۵۲ ،قمری و ابن قتیبه و مسعودی سال ۵۳ قمری را زمان شهادت وی ذکر کردهاند. در روایتی ضعیف قتل حجر در سال ۵۰ ذکر شده استعبد الله و عبدالرحمان از فرزندان حجر بودند که در سال ۶۷ ق همراه مختار بن ابی عبید ثقفی توسط مصعب بن زبیر کشته شدند.
واکنشها به قتل حجر
کوفیان کشتن حجر را وحشتناک دانستند. این امر چنان قبیح بود که انتقاد و اعتراض برخی از نزدیکترین یاران معاویه را نیز برانگیخت؛ حتی مالک بن هبیره به وی گفت که به کاری زشت دست زده است و آنان کاری که مستوجب قتل باشد مرتکب نشده ،بودند اما معاویه گفت که خواسته است ریشه فتنه را برکند واکنش امام حسین (ع) شنیدن این خبر برای امام حسین (ع) بسیار گران آمد و در نامه ای به معاویه یکی از زشتیهای رفتار او را کشتن حجر قلمداد کرد.
واکنش عایشه
عایشه کسی را نزد معاویه فرستاد تا مانع از کشته شدن حجر شود اما پیک عایشه پس از شهادت حجر رسید. شهادت حجر موجب اعتراض عایشه شد. وقتی معاویه علت کار خود را صلاح امت ذکر کرد عایشه گفت: سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله) يقول سيقتل بعذراء اناس يغضب الله لهم و اهل السماء. ترجمه:
شنیدم که پیامبر (ص) میگوید: پس از من مردمانی در عذراء کشته میشوند که خداوند متعال و اهل آسمان از قتل ایشان به خشم میآیند. ابو مخنف نقل می کند زیاد پس از ورود به کوفه بی درنگ به دنبال حجر بن عدى فرستادواورا به حضور طلبید و به وی گفت هر چند درگذشته دوستان یکدیگر بودیم من رفتاری که نسبت به مغیره داشتی تحمل نخواهم اما کرد. هم چنین دوستی و مودت خود را نسبت به حضرت علی به وی ابراز داشت و از حجر دعوت به عمل آورده در تمام اوقات با وی باشد حجر ابتدا پذیرفت و به طور مرتب پیش وی میرفت و به نحو شایسته ای مورد احترام و آرام بود. بسیار روشن به نظر میرسد که زیاد در آغاز نسبت به رهبران شیعه سیاست صلح جویانه و مقالات آمیزی اعمال کرد زیرا آنها را به خوبی میشناخت و تصور میکرد میتواند توجهشان را جلب کند چنانچه مغیره توجه زیاد راجلب کرد و اورا به طرف معاویه .کشاند. زیاد پس از آن که حکومت کوفه را به دست آورد با وجود اشتغالات فراوان عمر بن حریث را به نیابت خود در کوفه گذاشت و به بصره بازگشت.
در مدت دوری زیاد از کوفه شیعیان از حجر دیدار کردند و بیعت خویش را به وی اعلام داشتند و به اتفاق به
مسجد می رفتند وعلنا معاويه وزیاد رالعنت می کردندوبدین گونه حکومت عمر بن حریث متزلزل شد. حمایت شیعیان از حجربن عدی از دو منبع سرچشمه می گرفت یکی از قبیله یمنی به خصوص طایفه کنده که از آن جا به همه یمنی ها سرایت کرد، دوم از قبیله ربیعه که سرچشمه اصلی درگیریها بود قبیله ربیعه در ابتدا نسبت به حجر هیچ گونه مساعدتی ننموده بودند ولی زمانی که برخی از افرادش عليه حجر شهادت نامه را امضا نمودند به اعتراض وقیام برخاستند. قيام حجر بن عدى بصورت شمشیر نبود بلکه اعتراض به حاكم وقت معاويه بود و بنا به قولی ۱۴ یا ۱۳ نفر با وی همراه بودن در ابتدا ۷۰ نفر بودن که در نهایت ۱۴ نفر شدن ) واز این ۱۴ یا ۱۳ نفر ۶ نفر شهید شدند.
در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ ش قبر و ضریح حجر به دست جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب شد و پس از نبش قبر جسد موجود در قبر به مکانی نامعلوم انتقال یافت. در پی این اقدام تجمعهای اعتراض آمیز فراوانی از سوی شیعیان برگزار شد دولتهای ایران و سوریه و عراق و همچنین حزب الله لبنان و مراجع تقلید از جمله سید علی سیستانی، ناصر مکارم شیرازی صافی گلپایگانی، سید محمد سعيد حكيم، جعفر سبحانی و ... این اقدام را محکوم کردند حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف در اعتراض به این واقعه تعطیل شدند.
در پی تخریب قبر حجر بن عدی توسط گروه سلفی جبهه النصره در سوریه و انتشار خبر نبش قبر وی تصاویری در اینترنت و رسانهها منتشر شد که مدعی انتساب آن تصاویر به پیکر حجر بن عدی بود اما آن تصاویر در واقع متعلق به یک شهروند سوری به نام محروس الشربجي بود که در درگیریهای شهر حزه سوریه کشته شده بود اما به حجر بن عدى نسبت داده شده بود.
نتیجه گیری
تحت تاریخ فرق ادیان زیادی را نشان میدهد که به خاطر حفظ عقیده وایمان جان خویش را از دست می دهند.به توجه به این که تحولات و مبارزات اجتماعی تحت تاثیر عوامل مادی است لزومی ندارد که عقیده و ایمان افراد هم نفوذ آن عوامل باشد زیرا در نظر حجر بن عدی ویارانش که از لعن علی علیه السلام امتناع ورزیدند ودر نتیجه به قتل رسیدند لعن آن حضرت در حکم انکار عقیده و از دست دادن ایمان بود. البته در میان شیعیان بودند افرادی که در اثر اعتقادات به دینشان تحت تاثیر عوامل مادی و سستی اندک فشاری از طرف امویان از مبارزه کنار کشیدندولی حجر بن عدی با وجود آن که از طرف زیاد منصبی عالی در دارالخلافه به وی پیشنهاد شده بود وه با قبول آن موقعیتی حساس به دست میآورد نپذیرفت زیرا وی طرفدار واقعی کسی بود که می بایستی حقیقتا خلیفه می شدواز طرف خداوند شایستگی رهبری دین اسلام را که در صلاحیت خاندان پیغمبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم بود داشت و مطابق دستورات اسلامی رفتار میکرد و حاضر بود به خاطر حراست از ایمان و عقیده خود را فدا کند تا حقايق دين مبين اسلام را به مردم برساند.
فهرست منابع
.۱ تاریخ خلفا، جعفریان ، رسول ، تهران، قلم، ۱۳۷۲
۲ زندگانی امام حسین،رهنما ، زین العابدين
۳ بامداد اسلام،زرین کوب، عبدالحسین تهران امیرکبیر، ۱۳۶۲
۴ . سيوطى الجامع الصغیر،ج۲،ص۶۱،ابن عساکر ۵ تاریخ مدینه دمشق، دار الفکر ، ج ۱۲، ص۲۲۶
5. الصفدي، الوافی
6.بالوفيات، ج ۱۱، ص ۲۳۸
7. بحار الانوار ، مجلسی، ج۱۸، ص۱۲۴
8یعقوبی، ج ۲، ص ۱۹۶ ،۱۹۵.
۹. طبری، ج ۵ ص ۱۳۵.
۱۰ تابناک، هشدار ایران به تخریب کنندگان مقبره حجر بن
عدی ، تابناک ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲
.۱۱ سایت لغت نامه دهخدا
