تاریخ تحلیلی اسلام

اشاره
معمول بوده که مسلمان شدنِ ایرانیان را معلولِ فروپاشى دولت ساسانى و استیلاى سیاسى و نظامى تازیان بر ایران زمین بشمارند; و چنان وانمایند که اگر سپاه ایرانیان در «قادسیّه» شکسته نمى شد، شاهنشاهىِ دیرینه ساسانى همچنان بر مدار کهنِ خویش مى گردید و «ایرانى» کماکان زرتشتى باقى مى ماند. هدف اساسى نوشتار حاضر بازبینىِ این اندیشه از منظرى تازه است; منظرى که از یک اندیشه ساده، امّا مغفول مانده نشأت گرفته است: تازیان نخستین مردمِ بى برگى نبودند که ایران را پیمودند. آخرین آنها هم نبودند; مقدونیان، ترکان، مغولان و تاتاران نیز فاتحانه بر این کهن بوم و بر پاى نهادند; پس چرا توفیق ایشان از همگان بیشتر بود؟ چگونه شد که «ایرانى»، بیشترین وام را از دین و فرهنگ عربى ستانْد و آن دیگران را به آرامى راند یا در خویش مستحیل کرد؟

          البته براى این پرسش ها در اشک و آه باستان گرایان، نمى توان پاسخى درخور یافت; امّا اندیشهورى هم که فقط از سرِ شیفتگىِ محض به اسلام سخن مى گوید، به دشوارى مى تواند آن رابطه علّى و معلولى مشهور میان فروپاشى دولت ساسانى و دگرکیشىِ مردم ایرانى را به چالش بکشد. چرا؟ چون نقص این هر دو در پافشارى بر قضاوت هاى از پیش کرده است: یکى وفادارانه، شکوهِ شاهنشاهى هاى کهن را مى ستاید و دیگرى دین مدارانه، بر یک واقعیّت تاریخى مى نگرد. امّا موضوع به سادگى تمام از این قرار است که ایرانیان، چه به تیغ اجبار و چه از سرِ رغبت ملّى، مجموعه بزرگى از باورها و رفتارهاى دینى را از بیگانه به وام گرفتند; و وام گیرى چه از سرِ ناچارى باشد و چه از روى علاقه، بستر مناسب مى خواهد. کاستىِ چیزى در «درون» است که رخنه «بیرون» را ممکن مى کند. ملّتى که پویایى و استوارى دارد، هرگز تسلیم بیگانه نمى شود و مردمى که در بن بست افتاده باشند، براى رهایى، حاجتى به جبر بیرونى ندارند. از این منظر، نمى توان فروپاشى دولت ساسانى و مسلمان شدنِ ایرانیان را دو پدیده جداگانه ــ که یکى علّت دیگرى باشد ــ دانست، بلکه بى گمان، این دو منشأ واحدى دارند. در نوشتار حاضر، کوششى رفته تا این منشأ شناخته شود.

درآمد

بى گمان رویدادِ فروپاشىِ دولت ساسانى، مهمّ ترین تحوّل در روابط دیرینه میان ایرانیان و تازیان است. در پیامدِ این واقعه بود که تاریخ ایران زمین در چرخشى سرنوشت ساز، وارد مدارِ دوران پس از اسلام گردید و دیگر، حیاتِ دینى و فرهنگى و اجتماعى و اقتصادىِ ایرانیان با چنان نوزایىِ ژرفى همراه شد که رابطه کهن با دنیاى شاهنشاهى به تمامى گسست. از طرف دیگر، قوّت یافتنِ اسلام از برکت این فیروزى به اندازه اى بود که دیگر برجاى تقابلِ دیرینه میان دولت هاى بیزانس و ایران، رقابتى جدّى بین مسلمانان و مسیحیان ناگزیر گشت; زیرا تا هنگامِ فتح ایران به دست عربان مسلمان، تنها بیزانسیان بودند که در سیاست هاى توسعه طلبانه خویش، بر عنصر دین تکیه اى جدّى مى زدند و واکنش دیگران ــ از جمله ساسانیان ــ در برابر آنان، به این لحاظ، نمودى غیرتهاجمى و کاملاً تدافعى داشت; امّا از همان هنگام که عرب مسلمان، شکرانه کامیابى خویش را در تیسفون نماز گزارد و وارثِ دولت فروپاشیده ساسانى گشت، بیزانس به ناگزیر پذیرفت که نه با مشتى بدوى صحراگرد ــ که هرازگاهى در مرزهاى خود با آنان رودررو مى گشت ــ بلکه با دیانتى دولتمند، یعنى اسلام، مواجه است; و دست آخر، گروش توده اى به اسلام و بهویژه اهتمام اندیشهورزانِ ایرانى به توسعه علوم و فنون، عاقبت جنبش اسلامى را از صبغه قومى و بدوىِ آغازین رها ساخت و آن را به یک نهضتِ توانمندِ جهانى بدل کرد. بنابراین، مى توان یقین داشت که فتح ایران زمین به دست تازیان، یک نقطه عطف در تاریخ است، نه فقط به این دلیل که این کشور را عمیقاً دستخوشِ دیگرگونى کرد، بلکه هم چنین به آن سبب که با این رویداد، نیروى مادّى و معنوى عظیمى در اختیار تمدّن جهان پیماى اسلام نهاده شد.

امّا مع الاسف، باید دانست که در تحلیلِ چگونگى و چرایىِ واقعه فروپاشى دولت ساسانى، کاستى هاى فراوانى افتاده است، چندان که گاه تصوّر مى رود تازیان مسلمان، بر حسب بداقبالى یا قضا و تقدیر ــ که توفان پشت توفان، شن و خاک در چشم سپاهیان ساسانى مى کرد ــ بر این سرزمین چیره شدند و سپس مردم ایرانى را به تیغِ اجبار و هجمه تعصّب، مسلمان کردند. بى گمان، این تصوّر از فتح عربان به تمامى نادرست است و صدالبته با اندک دقّتى مى توان دید که هرگز براى جماعت محدودِ عرب ممکن نمى بوده که به ضرب شمشیر بر ابرقدرتى چون ایران استیلایى پردوام یابند; چه رسد به این که با زور و اجبار، موفّق به تغییر کیش و آیین ایرانیان هم بشوند. از همین رو، برخى پژوهندگان تصریح کرده اند که اگرچه فروپاشى دولت کهن سال ساسانى به ضربتِ عرب بود، امّا قدر مسلّم از نیرومندىِ او نمى توانست بود.[1] پس لاجرم مى باید به ضعف و سستى در ارکانِ این دولت اندیشید و این که در فرجامین روزگارانِ آن دولت، چنان تشتّتى دامن گیرِ ایرانیان شده بود که سپاهیان کم شمارِ تازى را یاراى آن بود تا خویش را هماوردِ سوارانِ کارآزموده و نژاده ساسانى بیابند. این تلقّى البته درست است و تصوّرِ این که بى سامانىِ سریر سلطنت در تیسفون موجبات انهدام دولت ساسانى را فراهم ساخته باشد نیز مقبول مى نماید; لیکن این همه نه دلیلِ ماندگارى فرهنگ عربى در ایران است، نه حجّتى بر مسلمانى ایرانیان و نه توجیه گرِ گروش بعدىِ بسیارى از آنان به تشیّع. به دیگر سخن، این که دولت ساسانى فرتوت گشته و لابد با تلنگرِ عرب از پا درآمد، چه دخلى به اسلام پذیرىِ ایرانى مى تواند داشت؟ این پرسش آن گاه بیشتر خودنمایى مى کند که بدانیم در نخستین دوران فتح ایران، تازى مسلمان به این دلیل که اسلام را، چون یهودیّت، دینى به تمامى قومى مى دید یا به آن سبب که ستاندنِ توأمِ جزیه و مالیات را خوش تر مى داشت، اصولاً با مسلمان شدنِ ایرانى چندان همراه و موافق نبود.[2]

بنابراین، اگر از تکرار طوطىوارِ اندیشه هاى سنّتىِ باستان گرایانه فارغ باشیم، خواهیم دید که بى توانىِ فرجامینِ دولت ساسانى با آنچه از آن پیش تر و در پایان کارِ دولت هاى هخامنشى و اشکانى معمول مى بوده، تفاوتى عمیق دارد; چندان عمیق که نه ایرانى در خلال پانزده سالى که از قادسیّه تا قتل یزدگرد طول کشید، توانست کمر راست کند و نه دل بستگىِ دینى در ایران چندان پُر بضاعت بود که بتواند دینِ عرب را فروبگذارد و نه حسّ ناسیونالیستى اش چنان مایه دار، که درآمیختگى با تازىِ فاتح را عار بداند. این همه وقتى بهتر فهمیده مى شود که رویدادِ فتح ایران به دست مقدونیان و حکومت دویست ساله سلوکى را به یاد آوریم که همه کوشش هاى اسکندر و جانشینانش براى توسعه هلنیسم در ایران عاقبتى نیافت و ایرانى نه یونانى مآب ماند و نه حضور بیگانگان را تاب آورد. بنابراین، موضوع ضعف و پریشانىِ ساسانیان در آن سال هاى آخرین را باید در وراى چند شکست نظامى دید و چه ساده انگارانه است که در میان همه عوامل دخیل، فقط توفان شن یا گردباد را عامل اصلى در فروپاشى یک ابرقدرت دانست، یا طعن و ضرب شمشیر را باعث دگرکیشىِ توده هاى مردم خواند. به عبارت دیگر، با مقایسه اى دقیق میان دو رخدادِ فتح ایران به دست مقدونیان و عربان، مى توان دریافت آنچه در آخرین روزگارانِ ساسانى رخ داد، تنها انحطاطِ منتَظَرِ یک دولت کهن سال ــ که دیگر دورانش به سَر مى آمد ــ نبود، بلکه به حقیقت، دستاوردِ دگرگونى هاى ژرفى بود که در عمیق ترین لایه هاى جامعه ایرانى جریان داشت، دگرگونى هایى که هم زمان سه چیز را ناممکن ساخته بودند: تداومِ نظام ساسانى، پدیدارىِ دوباره یک شاهنشاهىِ دیگر و ماندگارىِ بیشترِ مردم بر دین و آیین کهن.

براى شناختن ماهیّتِ دیگرگونى هایى که تداوم حیاتِ بسیارى از سنّت هاى کهنِ سیاسى و دینى در ایران زمین را ناممکن کردند، منطقاً باید به بررسى شاکله هاى دولت ساسانى پرداخت. به عبارت دقیق تر، رویگردانىِ ایرانیان از دین کهنِ خویش، یک واقعه بدیع و یک تحوّل ژرف است که على القاعده باید به مجموعه اى از عللِ نوپدید در تاریخ ایران زمین ربط داشته باشد. این علل نوپدیدْ منطقاً باید به رفتارهاى خاصّى ربط داشته باشد که ساسانیان بر آنها اصرار داشتند و این رفتارها لزوماً چنان پراثر بوده اند که هر گونه امکانى براى بازسازىِ درونى را از جامعه ایرانى سلب کرده و عاقبت، گردیدن بر مدار کهن را ناممکن ساخته باشند. اگر غیر از این مى بود، یورش عربان بر ایران زمین باید فرجامى مشابه دولت سلوکى مى یافت; و چون چنان نشد، باید پذیرفت که منقطع شدنِ خطّ شاهنشاهىِ کهن و ماندگارىِ عناصر دینى یا فرهنگى بیگانه در فرهنگ ایرانى هنگامى ممکن گشت که سازوکارهاى دیرینه حاکم بر جامعه ایرانى، در نتیجه منش دولت ساسانى، دچار ایستایى و انحطاط شده بود; چندان که یک شاهنشاهىِ تازه یا تداوم باورهاى کهن، هیچ یک نمى توانستند مردمان را اقناع کنند و دیگر، نیروهاى درونىِ فرهنگ ایرانى قادر به بازسازىِ خویش یا عرضه ترکیبى تازه بر مبناى همه سنّت هاى قدیمى نبودند. بنابراین، کاملاً منطقى است که ما کنکاش خویش را بر محورِ همان چیزهایى متمرکز کنیم که مى توان از آنها با عنوان شاکله هاى منحصر به فردِ دولت ساسانى یاد کرد.

به این ترتیب، براى شناختنِ مسیرى که فروپاشىِ دولت ساسانى را به دگرکیشىِ ایرانیان پیوند زد، لازم است قبل از هر چیزى، تاریخ دوران ساسانى را از منظرِ کنش هاى درون هرم قدرت و وضع توده هاى مردم بررسى کنیم تا درک لازم از شاکله هاى دولت ساسانى را به دست آوریم. در واقع، ما به روایتى خاص از این دوران نیاز داریم که بیش از هر چیزى، تعامل هاى درون جامعه ساسانى ــ از صدر تا ذیل آن ــ را بازنمایى کند.

پگاه ساسانى / دولت متمرکز

هنگامى که ساسانیان با همّت اردشیر یکم (224ـ240م) قدرت را قبضه خویش ساختند، نظم و نسقِ دولت اشکانى ــ که بر عدم تمرکز دولتى اصرار داشت ــ هنوز برجا بود و خاندان هاى بزرگ فئودالى در امور کشور دستى به تمام داشتند. این خاندان هاى بزرگ فئودالى که شهره ترینشان کارن و سورن و اسپندیاد بودند،[3]قسمت اعظم زمین هاى زراعى ایران را در اختیار خویش داشتند و نه تنها در حوزه هاى خویش از اقتدارى شاه گونه برخوردار بودند، بلکه هر گاه توان مى یافتند، دستگاه سلطنت را نیز آماج دسیسه چینى هاى خویش مى کردند. به واقع، از دوران اشکانیان مرسوم بود که این فئودال ها در همان ایالاتى که از قدیم داراى تیول بودند، به حکومت منصوب مى شدند و اگر چه قلمرو اینان در مقایسه با ساتراپ هاى هخامنشى بسیار کم تر بود، لیکن استقلال عمل بیشترى داشتند. مثلاً حکّام مختلف ایران در دوران اشکانى به نام خویش سکّه ضرب مى کردند; در هنگام جنگْ اتباع خویش را تجهیز کرده، براى شاه بزرگ لشکر مى آراستند; و با شرکت در مجلس بزرگان، مستقیماً در امور مملکتى دست داشتند.[4]واضح است که این همه منافع شاهانِ طالب اقتدار یا متمایل به استبداد را به مخاطره مى انداخت و از همین رو در همان دوره اشکانى، گاه پیش مى آمد که برخى شاهان قدرتمند، به قلع و قمع فئودال هاى زیاده مستقل و تصرف اقطاعات آنان دست مى زدند، لیکن، در یک جمع بندى کلّى از نظام حکومتىِ اشکانیان، چنین امرى حکم استثنا را داشت و درنهایت، معمول چنان بود که اشکانیانْ پادشاهان کوچک و امیرنشین هاى متعددى را در داخل قلمرو خویش تحمّل مى کردند و به همین که اینان سلطنت عالیه ایشان را بپذیرند و خراج مرسوم را بپردازند، قانع بودند.

در ابتداى روى کار آمدنِ ساسانیان، خاندان هاى فئودالى کهن با اینان هم کار و انباز بودند[5] و بافت دولت ساسانى در آن هنگام، یعنى در دوره اردشیر یکم و شاپور یکم (240ـ270 م)، چندان با سلف اشکانىِ خویش تفاوت نداشت،[6] لیکن از همین هنگام نوعى گرایش به برقرارى تمرکز دولتى به چشم مى خورد که کم کم به تضعیف موقعیّت این فئودال هاى کهن و پدیدارى طبقه اى جدید از اشراف دربارى انجامید. بدین گونه، هرچند که همچنان این بزرگ فئودال هاى کهن در دولت هاى اردشیر و شاپور، در مراتب قدرت سهیم بودند و تشکیلات فئودالى نیز بیش و کم برپا بود، لیکن ارتباط میان حکّام محلّى با ایالات متبوعشان گسسته شد و دیگر اشراف زمین دار مسئولیت اداره پاره اى به جز از املاک موروثى خویش را یافتند. به عبارت دیگر، دولت ساسانى به آرامى از خصیصه اصلى دوران اشکانى، یعنى حکومت غیرمتمرکز، منفک شد و تکیه گاهِ خویش را از خاندان هاى فئودالى کهن به طبقه اشراف زمین دارِ ساکنِ دربار منتقل کرد. این امر که از برجسته ترین مشخّصه هاى دوران حکومت ساسانى است، از عهد نرسه (293ـ302م) به بعد، صورتى کاملاً آشکار یافت. نرسه پسر شاپور یکم بود که از جانب برادرش بهرام دوم، شاه ساسانى، به حکومت ارمنستان گماشته شده بود. پس از شاپور، پسرش هرمزد بنا به وصیّت پدرش به پادشاهى رسید، امّا او پس از یک سال درگذشت و جاى خود را به برادرش بهرام اوّل داد که این یکى نیز جز اندک مدّتى از پادشاهى حظّى نبرد. سپس، بهرام دوم، پسر دیگر شاپور به حکومت رسید. با مرگ بهرام دوم، فرزند او با نام بهرام سوم به تخت برآمد، امّا نرسه در مقابل پادشاهى او سر به عصیان برداشت و پس از مدّتى کشمکش، با یارى اشراف او را خلع کرد. نکته جالب توجّه در این عصیان، حامیان نرسه بودند که در میان آنان اثرى از خاندان هاى بزرگ فئودالى کهن ــ چون خاندان هاى کارن و سورن ــ وجود ندارد، لیکن جمعى از نجباى ساسانى و البته موبد بزرگ کرتیر در شمارشان بودند.[7]

در واقع، این دورانْ معرّف برهه اى خاصّ در تاریخ ساسانیان است که در خلال آن، تدریجاً برجاى خاندان هاى فئودال کهن که هیچ یک خویش را در نیل به سلطنت نالایق تر از نوادگان پاپک نمى دیدند، طبقه اى از اشراف زمین دار دربارى برآمدند که البته داعیه هم ترازى با شاهان ساسانى نداشتند. این اشراف که به دلیل پراکندگى اقطاعاتشان در سراسر کشور، ناگزیر از ماندن در دربار بودند، در عین این که مشروعیّت و بقایشان بازبسته به دستگاه سلطنت بود، لیکن چنان در توطئه هاى گوناگون براى حذف رقباى خویش سَر نهاده بودند که هم براى پادشاهان تولید دردسرهاى بغرنج مى کردند و هم کشور را در حالت بى ثباتى و ناامنى فرو مى بردند. از طرف دیگر، املاک اینان حکم مال خصوصى ایشان را نداشت، بلکه اقطاعاتى بود که با بخشش شاه ساسانى یک چندى در اختیارشان قرار مى گرفت و دیگر چه جاى تعجّب که برخلاف فئودال هاى سابق، پروایى در استعمار توده هاى فرودست و زارعان محنت کشیده نداشته اند؟ در واقع، مالکیّت خصوصىِ غیررسمى فئودال ها در عهد اشکانى، دیگر جاى خود را به مالکیّت دولتى رسمى اواسطِ دوره ساسانى داده بود و اینان اقطاعات را نه به چشم سرمایه همیشگى خویش، بلکه به عنوان وسیله موقّتى تولید ثروت مى نگریستند. آنان ضمن این که موظّف بودند تا از املاک خویش مالیات شاهى را کسب کنند، هم جیب خویش را مى اندوختند و هم روستاییان را به بیگارى و سیاهى لشکرى وامى داشتند; و خلاصه این که چون مالکیّتشان بر اراضىْ موقّتى و بازبسته به پایدارى لطف شاهنشاه بود، هم دستگاه سلطنت را آماج توطئه قرار مى دادند و هم فرودست ترین طبقات جامعه را به سختى مى دوشیدند.

به این ترتیب، یکى از اساسى ترین شاکله هاى حکومت ساسانى، یعنى تمایل به برقرارى حکومت متمرکز، هویدا مى شود. امّا اینک یک پرسش مهمّ در برابر ما خودنمایى مى کند: ساسانیان به چه دلیل یا دلایلى برخلاف روش مألوفِ عهد اشکانى به ایجاد چنان حکومتى همّت گماشتند؟ واضح است که برافکندنِ فئودالیته و تحوّل در نظام مالکیّت زمینْ کارى سهل نبوده و تبعات فراوانى داشته، پس انگیزه هاى ساسانیان در انجام چنین عمل خطیرى چه بوده است؟ براى پاسخ گویى به این پرسش، ضرورت دارد که قبل از هر سخنى، مفهوم حکومت متمرکز را در تناسب با اقلیم ایران زمین بررسى کنیم تا هم راهى به درک انگیزه هاى ساسانیان در برقرارى چنان حکومتى باز کنیم و هم بر تبعات چنان کارى و رابطه اش با حوادث بعدى آگاه شویم.

از وضعیّت تا موقعیّت جغرافیایى

بى تردید، رشته کوه هاى سر به فلک کشیده پُرآب و کویرهاى پهناورِ بس خشک و تشنه، از دیرباز شاخصه هاى جغرافیاى متضادّ ایران زمین بوده اند: رشته کوه هاى اصلى ایران هر دو، در سمت شمال غربى از بلندى هاى سترگِ ارمنستان نشأت مى گیرند; البزر در امتدادِ کرانه جنوبى دریاچه خزر، دیوارى نفوذناپذیر از کوه و جنگل مى سازد; دیوارى که دو سوى آن، مظهر و نمودِ عینىِ تضادّى سترگ از برهوت و سبزینگى است. این رشته کوه در سمت مشرق، یعنى در شمال خراسانِ کنونى، رو به نشیب مى رود و پس از برآوردن چین خوردگى هایى کم ارتفاع، سرانجام به رشته کوه هاى عظیمِ هندوکش و فلات پامیر مى پیوندد. رشته کوه دیگر یعنى زاگرس، رو به جنوب، از کرانه ى شرقى سرزمین حاصل خیزِ بین النّهرین مى گذرد و پس از آن که در سمت شرقى خلیج فارس سدّى تقریباً نفوذناپذیر مى سازد، در ادامه راه از طریق بلوچستان و افغانستان راه شمال را پیش مى گیرد و در نهایت به انشعاباتى از ارتفاعات پامیر متّصل مى شود. در میانه این چین خوردگى هاى عظیمِ مثلث شکل ــ که خود سرچشمه رودهاى متعددى هستند ــ دشت هاى وسیعى وجود دارند; دشت هایى که اگر زمانى بسترِ دریاچه هاى بزرگى بودند، اینک صرفاً به پهنه هایى کم آب یا کویرهایى بسیار دهشتناک مبدّل شده اند. به این ترتیب، به درستى ایران را سرزمینِ «تضادّهاى بزرگ» گفته اند:[8] سرزمینى که در آن هم جنگل هاى سبزِ انبوه وجود دارد و هم دشت هاى بایرِ کم آب و هم نمک زارهاى خشکِ بى فریاد.

به گمان برخى اندیشه مندان، این تضادّ جغرافیایى و اقلیمى، بر تحوّل جهان بینىِ آریاییانى که به ایران زمین مهاجرت کردند، سخت مؤثّر افتاده است، چندان که دوآلیسم یا ثنویّت در دیانت زرتشتى را معلول آن دانسته اند. با این همه، باید اذعان کرد که این تعبیر و تفسیر از چرایىِ وجود آیین دو بُن در باورهاى ایرانیان کهن، پى و بنیانِ محکمى ندارد; چرا که بسیارى از مناطق گیتى، گاه به مراتب بیش از ایران زمین، گرفتار تضادّ جغرافیایى بوده اند و هیچ گاه در مردمان ساکنِ آنها، دوآلیسم نمودى نیافته است. محض نمونه، مى توان به تفاوت بارزِ میانِ جنوب با شمال و مرکز شبه جزیره عربستان اشاره کرد که اگر جنوب از فرط خرّمى چنان مى بود که از قدیم به آن «عربستان سعید» مى گفتند، شمال و مرکز، مظهر کویرها و ریگزارهاى مهیب شناخته مى شده است; و پر واضح، که اگر صرفاً جغرافیا عامل بروز نگرش دوگانه گرایى باشد، تازیان ــ اعم از مسلمان و کافر ــ صدبار مستعدتر از ایرانیان براى گروش به چنان نگرشى مى بوده اند.[9]

امّا البته که جغرافیاى ایران در شکل گیرىِ باورها و فرهنگ ها و تمدّن هاى مردمان ساکن در آن مؤثّر مى بوده است، لیکن این تأثیر را نه در نتیجه تضادّ اقلیمى، بلکه در «وضعیّت» و «موقعیّتِ» آن مى توان دید: ایران زمین از دیرباز اقلیمى نیمه خشک بوده که در آن حیات و ممات از یک طرف به منابع محلّى آب، نظیر رودخانه هاى فصلى و چشمه ها و کاریزها، و از طرف دیگر به معدود اراضى قابل کشتِ پراکنده در میانه کوهستان ها و کویرها وابسته است. در نتیجه، به استثناى باریکه سرسبزِ حاشیه دریاى خزر، بیشتر آبادى ها و کلنى هاى جمعیّتى در ایران زمین، نسبتاً مستقل از هم و هر یک با فاصله اى بالنسبه زیاد از دیگرى، پا گرفته اند و درست به همین دلایل، تا دیرزمانى که از توسعه دولت هاى متمرکز در مصر و بین النّهرین مى گذشت، ایران زمین شاهدِ شکل گیرىِ حکومت هاى فراگیر نبود. به عبارت دیگر، در مناطقى چون بین النهرین و درّه نیل، وجود رودخانه هاى عظیمِ طغیان کننده، لزوم ساختن بندها، مسّاحى زمین هاى به هم پیوسته و نظام مندکردنِ شبکه هاى آبیارى، به ناگزیر استقلالِ کانون هاى جمعیّتى از یکدیگر را ناممکن کرده و برقرارى حکومت هاى متمرکز را براى انتظام بخشیدن به امور، ضرورى مى ساخت; در صورتى که وضعیّت جغرافیایىِ ایران زمین، به گونه اى بود که سازمانى متّکى بر مالکیّت محلّى در اراضى پراکنده کشاورزى را برمى تافت و درست برخلافِ بین النّهرین و مصر، نه بستر مناسبى براى حکومت متمرکز داشت و نه اساساً چنان حکومتى مى توانست نقشى مؤثّر در فرآیند تولید داشته باشد. بهواقع، «وضعیّت جغرافیایى ایران» به رغم کمبودِ همیشگى منابع آب و پراکندگىِ زمین هاى کشاورزى، از نظر استقلال کانون هاى جمعیّتى، شباهتى قابل تأمّل با وضع اروپاى همان دوران داشت و على القاعده مى بایست که ایران نیز نوعى حکومت مبتنى بر فئودالیسم را تجربه مى کرد.[10] با این اوصاف، على رغم همه آنچه از وضعیّتِ دشوار جغرافیایى ناشى مى شد، ایران به دو دلیل از مسیر فئودالیته جدا افتاد و حکومت هاى خودکامه و متمرکزِ چندى را تجربه کرد. یکى از این دلایل، موقعیّت جغرافیایى ایران است که درک آن اهمیّتى به سزا دارد; زیرا با اعتلاى تدریجى بازرگانى جهانى که بقاى خویش را در گرو امنیّت راه ها و توسعه کانون هاى تجارى مى دید، شبکه راه هاى ایران، به عنوان منطقه اى که از دیرباز حلقه وصل شرق و غرب بود، اهمیّتى دو چندان یافت. این موقعیّتِ خاصّ، همواره موجب تشویقِ ایجاد دولت هایى بوده که در سراسر نجد ایران، بسط ید داشته باشند.

امّا دلیل دیگرى که به رغم وضعیّت جغرافیایى، ایران زمین را از تجربه حکومت هاى متمرکز ناگزیر ساخت، غنى بودن معادن فلزات و کانسارهاى جواهر است که بهویژه براى همسایگان بین النّهرینىِ ایران، بس خواستنى یا ضرورى مى نمود. در واقع، در منطقه بین النّهرین جز خاک رسِ حاصل خیز چیزى یافت نمى شد و ساکنان این ناحیه ناچار بودند فلزات، لعل هاى گرانبها و حتّى سنگ و چوب مورد نیازِ خویش را از زاگرس و ماوراى آن ابتیاع کنند، که این امر طبیعتاً ضمن ناگزیرىِ تصادم با بومیان ایران، منجر به گسترشِ فرهنگ بین النّهرینىِ ــ و از جمله تمرکزگرایى ــ در درون ایران مى شد. شواهد باستان شناسى، به روشنى مبیّن این امرند و حتّى از حوالى هزاره چهارم پیش از میلاد به بعد، مى توان رخنه قهرآمیز تمدّن بین النّهرینى را، آن هم تا اعماق ایران، ردّیابى کرد.[11]

از طرف دیگر، ثروت دولت شهرهاى بین النّهرینى سبب اغواى بدویان بى شمارى مى شد که از آن همه بهره اى نداشتند. در واقع، تولید مازاد محصولات کشاورزى که ناشى از توسعه کشت آبى بود، به همراه ثروت اندوزى بازرگانان این ناحیه، طمع اقوام مجاور را مى جنباند و پر واضح که ایران زمین ــ این حلقه وصلِ شرق و غرب ــ یکى از اصلى ترین مسیرهاى عبورِ آنان براى رسیدن به بین النّهرین بود.

به این ترتیب، معادن سرشار ایران، راه هاى مهمّ آن و هم جوارى اش با بین النّهرین، همه و همه باعث شدند تا ایران همواره شاهد رخنه هاى متوالى اقوامى گردد که یا دستیابى به ثروت هاى این سرزمین، یا گذر از آن را مطمح نظرِ داشتند.[12] این واقعیّت براى زرسالارىِ جهانى یک ضرورت را برمى تابید: ایران باید تحت تسلط یک حکومت خودکامه و متمرکز قرار گیرد تا هم دسترسى به منابع آن تسهیل شود و هم گذرگاه هاى آن از گزند یا رخنه بدویان در امان بماند. شاهد بارزى که بر این امر مى توان آورد، چگونگىِ برآمدنِ هخامنشیان است: در سده ششم پیش از میلاد، تجّار و رباخواران متمکّنِ بابلى از هرج و مرج ناشى از رقابت هاى خونین قدرت هاى پراکنده وقت ــ از آشور و ماد گرفته تا لودیّه و مصر ــ چندان به جان آمده بودند که خیزش کوروش را با رضا و رغبت امداد رساندند و شاهنشاهى متمرکز و استبدادى او را غایت مطلوب خویش مى شمردند.[13] البته باید گفت که سنّت هاى کهن تاریخ نگارى همچنان براى بسیارى از پژوهندگان یک تابو است که گذر از آن ناممکن مى نماید. مثلاً همین که انگیزه هاى کوروش در برقرارى یک شاهنشاهى بزرگ، به امرى غیر از نیک نفسى شخصى او ربط داده شود، فریاد وامصیبتاى باستان گرایان بلند مى شود! امّا شواهد تاریخى متقنى درکارند که نشان مى دهد زرسالاران بابلى عمیقاً طرفدار کوروش بوده اند. از جمله این شواهد مى توان به تسلیم بسیار آسان بابل به کوروش، در نتیجه همکارى زرسالاران و کاهنان این دولت با او[14] و نیز استقبال یهودیان از کوروش که در اشعار اشعیاى نبى همان مسیح موعود خوانده شده بود،[15] اشاره کرد، که این طرفدارى ها مطمئنّاً از سر صدق و ارادت قلبى نمى بوده است. به هر حال، با توجّه به پیوستگى سنّتى روحانیان قدیم با بازرگانان و وجودِ یک اجماع عمومى میان زرسالاران بین النّهرینى در موافقت با جنبش کوروش براى برپایى یک شاهنشاهى متمرکز، مى توان گفت که مماشات کوروش با مردمان زیردست و تسامحى که غالباً به خرج مى داد، بیش از آن که ناشى از یک نیک اندیشى یا بلند همّتىِ صرف باشد، معلولِ اهداف اقتصادىِ کاملاً از پیش سنجیده اى بوده است.[16] و البته به روایت تاریخ، با پدیدارى حکومت هخامنشى که اقوام بى شمارى را زیر لواى خویش متّحد ساخت، رونق اقتصادى بى سابقه اى بهوجود آمد و بازرگانى جهانى از هلال خضیب تا درّه نیل و از آسیاى صغیر تا چین رواجى به تمام یافت.[17] به این ترتیب، مى توان اطمینان داشت که ایجاد تمرکز دولتى در سلسله هخامنشى، صرفاً دستاوردِ ابتکار کوروش نمى توانست بود، بلکه در یک کلام، ضرورت هاى اقتصادى نیز در ایجاد چنان تمرکزى نقش اساسى ایفا کردند. امّا همان طورى که از این پیش تر گفته شد، ماهیّت و شرایط اقلیم ایران زمین، به دلیل پراکندگى آبادى ها و استقلالِ نسبىِ کانون هاى جمعیّتى از یکدیگر، به هیچوجه با حکومت سراسرى و خودکامه هماهنگى نداشت و اساساً چنان حکومتى نمى توانست در زندگى روزمرّه مردمانِ ایرانى حایز نقشى درخور باشد: آن دهقان ایرانى که در کنجى دورافتاده، تنها دغدغه اش باران وبرکت بود، از تمرکز دولتى هخامنشیان، جز مالیات هاى کمرشکن وبیگارى حصّه اى نداشت.اوشاهنشاه را زورمندِستمگرى مى یافت که فرزندش را به سیاهى لشگرى مى برد ومحصول اندک زمینش را تاراج مى کند. در بین النّهرین وضع به گونه اى دیگر بود. آن جا شاه مظهر ثبات و نظم اجتماعى بود. او با اجراى آیین هاى برکت بخشى درآغاز هرسال، بارورى زمین هارا تضمین مى کرد و حراست دایمى اش از شبکه هاى آبیارى،براى کشاورز بین النّهرینى یک ضرورت زیستى مى نمود.

در نتیجه این واقعیّت ها، طولى نکشید که با برآمدنِ داریوش هخامنشى بر تخت سلطنت، کم کم نوعى فئودالیته مبتنى بر خاندان هاى زمین دارِ بزرگ در درون طبقه حاکم شکل گرفت که بهویژه در خلال دوران طولانى سلوکى و اشکانى تکامل یافت.[18] امّا استقلالِ این خاندان ها، همواره با منافع دستگاه سلطنتِ اقتدارگرا در تعارض بود و این گونه بخش مهمّى از تاریخ ایرانِ کهن را کوشش هاى شاهان براى مطیع کردنِ فئودال ها و تلاش هاى اینان براى گریز از آن، تشکیل داده است. حال گاه آن است تا به دوران ساسانى بازگردیم.

پگاه ساسانى / یک رئیس، یک پادشاه

بر مبناى آنچه در بخش پیشین گفته شد، باید اعتراف کرد که اقدامِ ساسانیان در تشکیل یک دولت متمرکز، تحوّلى بسیار مهمّ تر و ژرف تر از یک تغییر عادّى در سلسله سلاطین بوده است. در واقع، اهمیّت رویداد مذکور در این بود که ایران زمین را از مدار طبیعىِ ناشى از «وضعیّت جغرافیایى» منحرف کرد و آن را در معرض الزاماتِ ناشى از «موقعیّت جغرافیایى» قرار داد. آشکار است که نمى توان چنین دگرگونىِ مهمّى را، تنها و تنها، ناشى از علایق خاندانى یا حتّى توانمندى شخصىِ کسى چون اردشیر قلمداد نمود و البته که به رغم روش تاریخ نگارى سنّتى، که همه تحوّلات و دگرگونى ها را به انگیزه هاى شخصى یا بخت و اقبال ربط مى دهد، باید توجّه کرد که برپایىِ یک نظام متمرکز در ایرانِ عهد ساسانى، لاجرم خود بر بسترهایى جدّى تر از خواسته هاى یک جاه طلب شکل گرفته بوده است و این اردشیر که بى گمان فردى پر اراده و کوشش گر بوده، هرگز نمى توانسته است از پیشِ خود بانى یک تحوّل عمده اجتماعى گردد.

راقم این سطور، بى گمان است که در کامیابىِ ساسانیان، عوامل بى شمارى نقش آفرینى کردند که از جمله این عوامل، مى توان به چند مورد ذیل اشاره اى کلّى کرد: نارضایى عمومى از آشوب و تفرقه و ناامنى شدید در اواخر دوران اشکانیان، تمایل دستگاه دینى زرتشتى به طرد ادیان بیگانه و تنفّر ایشان از سیاست تساهل مذهبى اشکانیان، و بالاخره منقضى شدنِ عهد هلنیسم در جهانِ آن روزگاران که سلسله اشکانى ــ با وجود همه تغییراتش ــ در اساس وابستگى خاصّى به آن داشت و .... درباره تمام این عوامل زمینه ساز گفته ها و نوشته ها فراوان اند، امّا نکته اى که معمولاً به آن توجّه کافى نمى شود، نیاز ناگزیرِ بازرگانى جهانى به امنیّت و ثبات در ایران زمین است: پیشرفت و اعتلاى تدریجىِ بازرگانى جهانى که بقاى خویش را در گرو امنیّت راه ها و توسعه شهرهاى تجارى مى دید، با وضعیّت آشفته دوره اشکانى، که از آن به درستى با عنوان ملوک الطوایفى یاد کرده اند، تعارضى ژرف داشت. موقعیّت جغرافیایىِ همیشگى ایران به عنوان حلقه وصل شرق و غرب، با آن راه هاى ارتباطى و تجارىِ مهمّ اش، خصوصاً در دوران ضعف و فتورِ انتهایى دوران اشکانى، نمى توانست امنیّت و تمرکز لازم براى توسعه بازرگانى را فراهم آورد. بى گمان، این مسئله، سهمى مهمّ در برپایى یک نظام حکومتى متمرکز در هیئت دولت ساسانى ایفا کرده و اوضاعِ متشتّتِ ناشى از نظام ملوک الطّوایفىِ حاکم در اواخر عهد اشکانى و امنیّتى که گسترش جهانىِ تجارت آن را مبرم مى کرد، در اقبال به دولت متمرکزِ ساسانى نقشى پراثر داشته است.

یکى از نکات جالب توجّه و قابل مقایسه در هر دو سلسله تمرکزگراى ایران، یعنى هخامنشیان و ساسانیان، اهتمام آنان به تسلّط بر دشت هاى شمال شرقى ایران است. در واقع، این که بنیادگذاران شاهنشاهى هاى هخامنشى و ساسانى در سرکوبى بدویان ساکن ماوراءالنّهر آن همه همّت گمارده بودند، فقط با انگیزه لزوم حراست از راه ها و کاروان هاى تجارى جور درمى آید; زیرا نه ماساژت ها که کوروش جان خویش را بر سر جنگ با آنان نهاد و نه خیونى ها که اردشیر را به خود مشغول داشتند، از چنان قدرت فائقه اى بهره مند نبودند که موجودیّت دولت ایران را به خطر اندازند. علاوه بر این، مساکن ایشان نیز چندان ثروتمند نبود که بوى دارایى هاى ایشان، شاهان ایرانى را از خود بى خود کند. امّا آنچه تسلّط بر این بدویان را براى شاهان ایرانى ضرورى مى کرد، هم جوارىِ آنان با راه بازرگانى مشهورِ به جاده ابریشم بود که به حقّ مى توان آن را رگ حیات بازرگانى جهانى دانست. امنیّت این جاده طولانى که از تون ـ هونگ در چین آغاز و تا شرقِ روم امتداد مى یافت، به مجاوران آن بستگى داشت: بخشى از جاده که در خاک چین و از پناه دیوار مشهور آن مى گذشت، معمولاً در امنیّت بود، لیکن وضع آن، در گذر از بخش شرقى فلات پامیر و تا رسیدن به خراسان شمالى، عمیقاً دستخوش تهاجمات بدویان و ناآرامى هاى سیاسى این منطقه بود. این نواحى، بهویژه در دوران ساسانیان و به دلیل مهاجرت اقوام گوناگون، در معرض دگرگونى هاى ژرفى قرار داشت و عاقبت هم نیروى نظامى مهیبى که توسط اقوام هپتالى سامان داده شده بود، یک چندى ایرانیان را حتّى وادار به دادنِ خراجى سنگین کرد. در درون ایران، امنیّت راه ابریشم به وضع حکومت و میزان قدرت آن بستگى داشت، امّا خطر عمده اى نیز در مغرب دجله و به دلیل بى ثباتى هاى سیاسى و نظامىِ همیشگىِ این ناحیه، آن را تهدید مى کرد. با اتّکاى به این واقعیّت است که مى توان بخش مهمّى از تاریخ ایران زمین را فهم کرد: شاه ایرانى همواره در دو پایانه شرقى و غربىِ جاده ابریشم دل مشغولى و منافع حیاتى داشت. در سمت شرق باید که بدویان و مهاجرانِ بیابان گرد را فرومالد و در سوى غرب، بین النّهرین را چنان فراچنگِ خویش نگه دارد که کم ترین گزندى به کاروان هاى تجارى وارد نشود. توفیق در این هر دو، هم ثروت فراوانى را از راه واسطه گرى و اخذ عوارض گمرکى نصیب شاه مى کرد و هم زرسالارى جهانى را خشنود مى ساخت; و البته شکست در هر کدام از جبهه ها بحران به ارمغان مى آورد. هخامنشیان در برقرارى امنیّتِ این جادّه نسبتاً موفّق بودند، لیکن شیوه حکومتى اشکانیان، هرچند با وضع جغرافیایى ایران بیشوکم هماهنگى داشت، عاقبت چنان تشتّتى به ارمغان آورد که نه فقط در دوسوى جاده ابریشم، که حتّى در درون ایران زمین نیز بر هر تکّه اى از جاده، کسى فرمان روایى مى کرد. از این رو، ساسانیان پس از متمرکز ساختن قدرت در درون ایران، بلافاصله در هر دو جبهه به نبرد براى استیلا بر خودمختاران پرداختند. در سوى شرق، کوشانیان و تورانیان به اطاعت اینان درآمدند و دامنه فتوحات اینان تا مرو ادامه یافت. خوارزمیان و سغدیان نیز تدریجاً تسلیم دست نشانده ساسانى شدند. در سوى غرب نیز از همان ابتدا ساسانیان با توفیق در فتح و ویران سازىِ شهر مستحکم هاترا و شهرهاى مستقل دیگر، تا حرّان و نصیبین را زیر نگین خویش آوردند. آنان از همان آغاز، در بین النّهرین شهرهاى متعددّى برآوردند و هر چند که این اهتمامِ آنان به شهرسازى، به عنوان سجایاى ایشان و جزیى از صفات ممیزه شان، نسبت به اشکانیان، به شمار مى آید، لیکن در اساس، این کار ربط مستقیمى به مقتضیّات تجارى داشت; چرا که آنان از همان ابتدا با شهرسازى عملاً تغییراتى در راه هاى بازرگانى پدید آوردند تا منافعشان در نظارت بر تجارت شرق و غرب تأمین گردد[19] و البته برخلاف اشکانیان، هرگز اجازه ندادند تا در درون قلمرو ایشان، شهرهاى مستقل یا دولت هاى کوچک محلّى تشکیل شود.

امّا صرف نظر از آنچه تاکنون آورده شد، باید دانست که زرسالاران یهودى نیز در استحکام بخشیدن به دولت تمرکزگراى ساسانى نقشى مهم داشتند. براى درک این موضوع، به ناچار باید بر تاریخچه روابط ساسانیان و یهودیان مرورى کنیم: پیشینه استقرار یهودیان در منطقه حسّاس بین النّهرین و نیز ایران، به دوران تبعید مشهور ایشان به بابل مى رسد. همچنان که پیش تر نشان دادیم، این یهودیان تبعیدى در حمایت از کوروش نقشى مهمّ ایفا کردند و بعدها نیز از همکارى با دولت هخامنشى کم ترین دریغى نورزیدند. در تمام دوران طولانى حکومت سلوکیان و اشکانیان، زرسالاران یهودىِ ساکن در بین النّهرین، یار و همکارِ رومیان بودند و این امر بى گمان به تأمین منافع تجارى ایشان بستگى داشت. از قضاى روزگار، سه مهاجمِ رومىِ برجسته اى که در این دوران بر بین النّهرین یا ایران یورش آوردند، یعنى کاراکالا و مارک آنتونى و الکساندر سوروس بیشترین پیوند را با الیگارشى زرسالار یهودى داشتند.

اردشیر ساسانى با یهودیان روابطى خصمانه داشت و این امر نه به دلیل تعصّب مذهبىِ او، بلکه دقیقاً به سبب همان روابط دیرینه آنان با رومیان بود. در واقع، تا پیش از توسعه مسیحیّت در روم، تجّار یهودى با تکیه بر الیگارشى پرنفوذِ خود، حاکمان آن را وادار به رخنه در بین النّهرین و در دست گرفتنِ راه هاى تجارى با شرق مى کردند. امّا گردش روزگار حوادثى دیگر را رقم مى زد: فروپاشى دولت روم و پدیدارىِ دولت بیزانس، یا روم شرقى، برجاى آن، زمینه اى مساعد براى جنبش مسیحیان فراهم آورد که این امر نیز عرصه را بر یهودیان تنگ کرد. در نتیجه، آنان به دولت ایران نزدیک شدند وچنان افتاد که از برکت سرازیر شدنِ سیل ثروت آنان، شاپور اوّل بر یهودیان نیکى ها کرد و اینان نیز او را ــ که ملک شاپور مى نامیدند ــ سخت گرامى داشتند. بى گمان این نزدیکى در سیاست هاى سخت گیرانه شاپور بر مسیحیان نقشى مهمّ داشته است. در دوران شاپور دوم، این نزدیکى تا به آن جا پیش رفت که یهودیان در جنگ هاى ایرانیان بر ضد رومیان، با دادنِ وام هاى کلان به شاه، مشارکت و سرمایه گذارى هم مى کردند. امّا اقتدار و عزّت ثروتمندان یهودى در دربار ساسانى، در هنگام سلطنت یزدگرد اوّل به اوج تازه اى رسید و به طورى که مى گویند، همسر او یک زن یهودى به نام شوشندخت بود. گفتنى است که روابط عالى یهودیان با دولت ساسانى، در زمان یزدگرد دوم و به دلیل اقتدار بى مانندى که زرسالاران یهودى در درون دولت ایران کسب کرده بودند، رو به تیرگى رفت، و پس از دوران پرآسایش بهرام گور، ستیزه جویى پادشاهان ساسانى دامن آنان را گرفت.

این تعارض، به ویژه در خلال دوران پیروزى که قحطى سختى بر ایران مستولى شده بود، شدّت گرفت و مى توان اندیشید که تکاپوهاى اقتصادى زرسالاران یهودى در آن سال هاى سخت، باعث برانگیخته شدنِ نفرت ایرانیان گشته بود. این همه در کنار آشوب هاى دوران مزدکى گرى، سبب شد تا یهودیان بخش مهمّى از توان تجارى خویش را به یمن و عربستان که از لحاظ تجارى در اوج رونق قرار داشتند، منتقل کنند. این امر بى گمان تأثیرى ژرف بر جاى گذاشت، زیرا از یک طرف، سبب افزایش حضور یهودیان در شبه جزیره گردید و از طرف دیگر، خارج شدنِ سرمایه هاى یهودیان از ایران، دولت ساسانى را در مضیقه اى سخت قرار مى داد. از همین رو، قباد پس از سرکوبى نسبى مزدکیان، سعى در استمالت یهودیان کرد. با به حکومت رسیدنِ خسروپرویز و جنگ هاى مفصّل او با بیزانسِ مسیحى، بار دیگر روابط یهودیان و ساسانیان گرم شد تا آن هنگام که اسلام برآمد.[20] با این شرح کوتاه و فشرده از تاریخ روابط ساسانیان و یهودیان، مى توان دریافت که جنبش مسیحیّت در روم و به تنگنا افتادن یهودیان، در اقتدار دولت ساسانى تأثیر ژرفى نهاد; امّا این واقعه را از جنبه اى دیگر هم باید کاوش کرد و آن رویکرد دینىِ ساسانیان است.

پگاه ساسانى / دین و دینمدارى

چگونگى دین ساسانى در دوره تثبیت این دولت، نیاز به توجّه فراوان دارد. مطابق یک رسم غلط، ساسانیان را زرتشتیان متعصّبى مى شمارند که از همان ابتدا، انگیزه اعتلاى این دین را در سر داشتند و به محض نیل به سریر قدرت زرتشتى گرى را دیانت رسمىِ شاهنشاهىِ خویش قرار دادند. این یک ساده انگارى محض و اشتباه آمیز است; زیرا در نخستین مراحل تثبیت حکومت ساسانى، نه فقط هیچ گونه عزمى براى برقرارى یک دیانت رسمى بر مبناى زرتشتى گرى وجود نداشت، بلکه اساساً این دین در شکل و شمایلى که بعدها مرسوم شد، شناخته شده نبود. در واقع، اوّلین دینى که در تاریخ ایران از همراهى و حمایت دولت بهره مند شد، دین مانى بود، نه زرتشتى گرى. امّا نکته مهمّ تر این که در تمام دوران تثبیت دولت ساسانى، آنچه به عنوان زرتشتى گرى مطرح بود، از نظر باورها و حتّى برخى آیین ها، با چیزى که بعدها مرسوم شد، تفاوت هاى اساسى داشت. به عبارت دقیق تر، اگر آنچه را امروز دین زرتشت مى دانیم، مبنا قرار دهیم، دین ساسانى در بخش اعظم تاریخ خویش، دینى ملحدانه و مشرکانه بوده است; مثلاً در تواریخ سنّتى، اردشیر یکم را یک زرتشتى مؤمن آورده اند، در حالى که نه فقط هیچ دلیل قاطعى مبنى بر ایمان محکم او به این کیش در دست نیست، بلکه با اتّکا به برخى شواهد مى توان گفت که اساساً در دوره وى، دین زرتشتى در شکل و شمایلى که در دوره هاى بعدى رایج شد، مفهوم و مرسوم نبوده است. زیرا به روایت طبرى، اردشیر پس از انجام فتوحاتى در مرو «گروهى را بکشت و سرهاشان را به آتشکده اَناهیذ فرستاد»;[21]درحالى که مى دانیم در باورهاى زرتشتى، مرده و اجزاى بدن او، به دلیل آلودگى به دیوى با نام «نَسو» چنان مشئوم بود که یک مؤمن زرتشتى هرگز مردار به آتشکده پیشکش نمى کرد.[22] از طرف دیگر، هرچند نظام ساسانى در بخشى از دوران بقاى خود به ایجاد یک دیانت رسمى و فراگیر در سراسر ایران زمین تمایل داشت، لیکن برخلاف تصوّر اوّلیّه، این دین همواره زرتشتى گرى نبود و در طول دوران چهارصد ساله ساسانى، چندبار ادیان دیگرى چون کیش هاى مانى و مزدک و نیز زروانى گرى، توسط دولت ترویج شدند. در این میانه، میدان دادنِ شاپور اوّل به مانى نکته بسیار مهمّى است که به آن توجّه کافى نمى شود. اگر روایت هاى تاریخى درست باشند، در اوان حکومت ساسانى چنان تشتّتى در میان موبدان زرتشتى وجود داشت که تا مدّت ها نتوانستند بر سَرِ یک قرائت واحد از این دین توفیق یابند. در این شرایط، شاپور عملاً آموزه هاى التقاطىِ مانى را دیانت رسمى قرار داد که مجموعه اى بود از ادیان مختلف، از باورهاى کهن آریایى گرفته تا بودیسم.[23] به این ترتیب، نخستین دینى که در ایران از پشتیبانى رسمى یا دولتى بهره مند شد، دین مانى بود و تنها پس از سرکوبىِ خونین مانویان بود که دین زرتشتى به همّت موبد کرتیر و در هیئتِ دیانت رسمى شاهنشاهى قدعلم کرد. توجّه داشتن به این نکته بسیار مهمّ و اساسى است. در واقع، اهتمام شاپور اوّل به برپایىِ یک دیانت فراگیر، کنشى کاملاً حساب شده بود. او خویش را «شاهنشاه ایران و انیران» مى نامید و درصدد بود تا با بهره گیرى از مانى و دینِ او، به یک وحدت دینى در سراسر امپراتورى چند ملیّتىِ خویش نائل آید. به سخن دیگر، کوشش شاپور براى برقرارى یک دین رسمى بر مبناى مانى گرى، تنها درچارچوب آرمانِ ایجاد یک حکومت متمرکز قابل فهم مى شود و باید بى تردید بود که این هر دو ــ دین رسمى و دولت متمرکز ــ در امتداد یک اندیشه بوده اند. این گونه، مى توان گفت که نخستین حرکت دینى دولت ساسانى، هیچ ربطى به دیانت زرتشتى نداشت، بلکه به حقیقت، این حرکت کوششى بوده براى تحکیم مبانىِ دینىِ دولتى متمرکز، آن هم در عهدى که با متروک شدن پرستش خدایان بین النّهرینى، جنبش هاى دینى جدید و بسیار پویایى برپا شده بود.[24]

پس، مى توان دید که براى سلسله ساسانى، برقرارى دین رسمى همچون یک اصل یا ضرورت راهبردى مى نموده و هرگز نمى توان گفت که این سلسله، از آغاز در پىِ برقرارى یک دولتِ دینى بر مبناى زرتشتى گرى بوده است. امّا، سیاست دولت ساسانى براى ایجاد یک دیانت رسمى، با منافع ذاتىِ طبقه روحانیان سنّتى ایرانى، یعنى مغان، گره خورد و از همین تعامل بود که تدریجاً نیاز به تعریف جدیدى از دین زرتشت که با اوضاع و احوال زمانه جور دربیاید، احساس شد. بى شکّ میدان دادنِ شاپور اوّل به مانى شوک عظیمى بر دستگاه روحانى ایرانى وارد آورد و همین امر سبب مضاعف شدنِ کوشش هاى آنان در این راه گردید. کرتیر، موبد برجسته و متعصّب ساسانى، پرچم بازسازى دین زرتشت را در چنین بسترى بر دوش گرفت. وى در دوره اردشیر، هیربدى دون پایه بود، امّا ترقّى او در دوران شاپور اوّل آغاز شد تا آن که در دوران بهرام اوّل و دوم، موبد سراسر شاهنشاهى شد. کتیبه او در کعبه زرتشت، حاوى اطلاعات ارزشمندى درباره فعالیّت هاى او است:

در قلمرو پادشاهى ایران، بسیارى از آتش ها و مغ ها را کامکار کردم. و همچنین در سرزمین غیرایرانى ها ( =  انیران) آتشها و مغ هایى نهادم که مى بایست در سرزمین غیرایرانى ها باشند، هر جا اسبان و مردان شاهنشاه رسیده بودند ...

کرتیر نه فقط در دستگیرى و اعدام مانى نقش اصلى را ایفا کرد، بلکه با جدّیتى مثال زدنى به سرکوبى تمام دیگر ادیانى پرداخت که در دوره تساهل و تسامحِ اشکانیان، مجال رسوخ در ایران زمین یافته بودند:

و کیش هاى اهریمن و دیوان از امپراتورى  ناپدید گردیدند ... و یهودیان و شمن ها و برهمنان و نصاریان و مسیحیان و زندیق ها در امپراتورى سرکوب شدند و بت ها نابود شدند و لانه هاى دیوان ویران شدند و جاى آنها گاه و مقر خدایان ساخته شد.

بنا به شواهد تاریخى، پس از سرکوبىِ مانویان، بیشتر چالش کرتیر با مسیحیان بود که علاوه بر انگیزه هاى مذهبى، علل سیاسى نیز برخورد با آنان را الزامى مى کرد. در واقع، توفیق مسیحیت در روم، از این دین به تدریج یک وزنه سیاسى در رقابت هاى دو امپراتورى برساخت و در نتیجه، هواداران برقرارى یک حکومت متمرکز در ایران زمین، نمى توانستند مسیحیت را صرفاً در ردیف ادیانى چون مانى یا یهودى، به عنوان کیش هاى بد در شمار آورند، بلکه مسیحیت در حقیقت به مثابه یک رقیب خطرناک، ممکن بود سبب اضمحلال دولت ساسانى گردد. بنابراین، در اوایل دوران ساسانى، انقلابى شگرف در عرصه دینى ایرانیان رخ داد و آن نبود مگر کوشش براى پدیدارى یک کیش دولتى و رسمى. امّا این انقلاب، اصالت مردمى نداشت، بلکه در اساس وابسته به همان بینش خاصّى بود که به دلایل راهبردى، حکومت متمرکز را خواهان بود. این امر، به روشنىِ تمام، دلیل گسست میان دیانت رسمى با باورهاى توده هاى مردم را نشان مى دهد; گسستى که یکى از نمودهاى آن را مى توان در تفاوت هاى تاریخ ملّى وتاریخ دینى ایرانیان یافت. تاریخ دینى را کتب رسمى زرتشتى نقل کرده اند و در آن همه چیز حول محورِ باورهاى کهن زرتشتى قرار دارد; امّا آنچه در حافظه توده هاى مردم باقى ماند و عاقبت در شاهنامه ها تجلّى یافت، روایتى دلکش از پهلوانى هاى اسطوره هایى است که برخى از آنها ــ همچون رستم ــ هیچ جایگاهى در تاریخ دینى ندارند.[25] در واقع، به همان نسبت که میان تاریخ دینىِ رسمى و تاریخ روایىِ ملّى، فاصله وجود دارد، میان دیانت دولتى و باورهاى مردمى نیز تفاوت وجود داشت. دین ساسانى، یعنى همان چیزى که بعدها دین زرتشتى شناخته شد، بیش از هر چیز دستاوردِ کنش هاى دولتى تمرکزگرا بود که در واکنش به تهدید مسیحیّتِ رومى مورد اهتمام قرار گرفته بود; امّا باورهاى توده هاى مردم در چارچوب وسیع تر سنّت هاى کهنِ آریایى قرار داشت. این گونه، بیان این که ایرانیان از دینى که دقیقاً همان کیش زرتشت بود به اسلام گرویدند، محلّ بحث است. دین موبدان ساسانى یک دین حکومتى بود که در همگامى با سیاست تشکیلِ دولت متمرکز شکل گرفته بود; به همان اندازه که این سیاست با مقتضیّات اقلیمى ایران ناسازگارى داشت، دیانت حکومتى موبدان نیز با باورهاى مردمى در تباین بود.

دوره بحران / زمینه ها

دولت ساسانى آرام آرام دوره تثبیت را پشت سر گذاشت و به میانه کارِ خویش وارد شد. این دولت از همان ابتدا، با دو چالش عمده مواجه بود: یکى انحصارطلبى دینىِ موبدان و دیگرى دشوارى هاى مهارِ طبقه اشراف. در واقع، سیاست هاى دینى شاهان ساسانى، گاه به گاه سبب آزردگىِ طبقه پرنفوذِ موبدان را فراهم مى آورد. نخستین عاملى که آشکارا سبب تشتّت میان شاهنشاه و دربارِ او گشت، تقویت دین مانى توسط شاپور یکم، به عنوان دیانت رسمى شاهنشاهى بود که براى روحانیان متعصّب زرتشتى، یک بحران واقعى مى نمود. نخست، اقتدار و جذبه شاپور اوّل بیش از آن بود که این موبدان بتوانند از پسِ مانى برآیند و او را منکوب کنند.[26] امّا چندى نگذشت که با رهبرى کرتیر، موبد متعصّب وقت، هم مانى اعدام شد[27] و هم کیش هاى بیگانه اى که در خلال قرن ها تساهل و تسامح اشکانیان رواج یافته بودند، دستخوش سخت گیرى هاى دولت ساسانى شدند. امّا بیش از مانى گرى، این دین مسیح بود که دشوارى هاى مهمّى مى آفرید. آن گاه که شاه در سرکوبى مسیحیان با موبدان هم داستان بود، مشکل خاصّى در میان نمى افتاد، امّا هنگامى که برخى شاهان نسبت به ترسایان تساهل به خرج مى دادند، دستگاه روحانیّتِ دولتى سخت به وحشت مى افتاد. در واقع، شاهانى چون بهرام چهارم و به خصوص یزدگرد اوّل، به دلیل برخى ملاحظات سیاسى و اجتماعى، از سرکوبى خونبار مسیحیان استقبال نمى کردند که این تساهلِ آنان، بر موبدان و اشراف همدست آنان، بس انزجارآور بود.  منابع ساسانى که معمولاً پادشاهان را به نیکوترین وجه و با صفاتى چون عادل ومهربان ستوده اند،این یزدگرد را «بزه کار» لقب داده واورا به سختى مذمّت کرده اند:

گفته اند او مردى سخت و درشتخوى بود و عیب فراوان داشت ]...[ دانش و فرهنگ مردم را کم مى شمرد و آن را سبک مى داشت و در شمار نمى آورد و...[28]

این تعابیر، بى گمان ناشى از سیاست سخت گیرانه او نسبت به اشراف و نیز محبّت او در حقّ مسیحیان بوده است.[29] عاقبت وى، هنگامى که در ولایت هورکانیا (= گرگان فعلى) به سر مى برد، به مرگى مشکوک ــ و با لگدى که یک اسب بر شکم او زد! ــ از دنیا رفت.[30]امّا دوران حکومت بهرام پنجم (یا بهرام گور) و یزدگرد دوم، براى موبدان و اشراف، سراسر کامیابى شد. پس از مرگ مشکوک یزدگرد اوّل، اشراف چنان قدرتى یافتند که بر آن شدند تا اساساً تمام فرزندان یزدگرد را از حقّ رسیدن به پادشاهى محروم کنند. از این رو، جانشین او یعنى شاپور را پیش از وارد شدن به تیسفون کشتند و خسرو نامى از تخمه ساسانى را بر تخت نشاندند.[31]امّا دست تقدیر، امیالِ درباریان را نامحققّ مى خواست و یکى از فرزندان یزدگرد، یعنى بهرام پنجم، ملقب به گَور (حیوان وحشى)، با یارى پدرخوانده عرب خود، منذر ــ که از جانب یزدگرد لقب «رام ابزود یزدگرد» و «مهشت» یافته بود ــ پادشاهى را از آن خود ساخت.[32] البته اگر روایت طبرى را بپذیریم، اشراف و اعیان به سادگى پادشاهى بهرام گور را قبول نکردند و او با ایشان پیمان نهاد که یک سالى حکومت کند و اگر در خلال آن نتوانست کژى هاى پدر را اصلاح کند، خود از کار کناره جوید. این همه نشان مى دهد که دربار تیسفون در نتیجه رقابت هاى اشراف، تا چه پایه اى دچار انحطاط شده بود.[33] پس از بهرام گور، پسرش یزدگرد دوم بر تخت نشست. او با میدان دادن به اشراف و نیز موبدان، رضایت آنان را جلب کرد و مى توان گفت که دوران حکومت این یزدگرد براى قدرت طلبان دربارى، سراسر کامیابى بود. امّا دردرون این رفاه وکامیابى، آتشى زیر خاکستر بود که هرلحظه مى توانست شعلهور شود.

در این شرایط که هم اشراف دربار ساسانى و هم موبدان، کامیاب از استیلا بر ارکان سلطنت بودند، رویدادى ناگهانى، آرامش ظاهرى را برهم زد و آن نبود مگر شکستِ خفّت بارِ پیروز از هپتالیان، که باج و خراجى گران را بر گردن ایرانیان نهاد. این پیروز، پس از مرگ پدرش یزدگرد دوم، سلطنت را حقّ خویش مى دانست; لیکن برادرش با نام هرمزد سوم بر تخت نشسته بود. در این هنگام پیروز، دست به اقدامى زد که بى گمان هم بى سابقه بود و هم بسیار پراثر در حوادث آینده: او از دشمنان سنّتى ساسانیان، یعنى هپتالیان کمک گرفت[34] و با یارى سپاهى که اینان به او دادند، توانست به پادشاهى برسد.[35]واضح است که این امر به معناى مشروعیّت بخشیدن به هپتالیان و مداخلات بعدى آنان بود، لیکن دیرى نپایید که پیروز ناگزیر از نبرد با آنان شد. به روایت تاریخ، این هپتالیان از ایالت کانسوى چین به نواحى تخارستان[36] در شمال شرقى ایران آمده بودند، و چون از زمان بهرام گور دست اندازى به نواحى داخلى را آغاز کرده بودند، شاهان ساسانى ناگزیر از نبرد با آنان بودند. پیروز نیز باوجودى که به حکومت رسیدنش را مدیون آنان بود، شاید در مقابل زیاده خواهى هاى آنان و شاید به دلیل تحریک روم در دست اندازى هاى هپتالیان به ایران،[37] ناگزیر از جنگ شد، امّا در حدود سال 469 میلادى مغلوب و اسیر گشت و براى رهایى هم شهر طالقان در افغانستان فعلى را، که دژ مستحکمى براى دفاع در مقابل بدویان بود، به آنان تسلیم کرد و هم پرداخت غرامتى گران را ناگزیر شد. هپتالیان، پسر پیروز، یعنى کواذ (= قباد)، را به مدّت دو سال به گروگان گرفتند تا تمام مبلغ غرامت پرداخت شود و این مى رساند که میزان آن بسیار زیاد بوده است; امّا بى گمان آنچه بسیار بیشتر از میزان و مبلغ غرامت وهن آور مى نمود، اسارت شاهنشاه ساسانى و خوارى او در مقابل مشتى اقوام بدو بود که لطمه اى جبران ناپذیر بر حیثیّت دولت ساسانى وارد آورد. لاجرم، پس از این حوادث، پیروز، با وجود مخالفت سردارانش، مجدداً عازم نبرد با هپتالیان شد تا به خویش و دولت ساسانى اعاده حیثیّت کند. این نبرد، که در سال 484 میلادى رخ داد، عاقبتى بسیار وخیم یافت زیرا هم سپاه ایرانیان به کلّى منهزم شد و هم پیروز کشته شده و جسدش یافت نگردید. در نتیجه، مردم دوران حکومت او را شوم دانستند و از منش این شاه خودخواه ساسانى ابراز نفرت کردند.[38] بر اثر این جنگ، گویا حرم پیروز به دست هپتالیان افتاد و چندین شهر در نواحى شمال شرق ایران چون هرات و مروالرود در تصرّف آنان قرار گرفت و البته این بار باج و خراجى گران تر بر گرده ایرانیان نهاده شد. وهن آورتر از همه، مداخله این هپتالیانِ بدوى در دستگاه سلطنت ایران بود; چه با کشته شدن پیروز، تنها با حمایت نظامى آنان بود که فرزند او، قباد، توانست بر تخت پادشاهى بنشیند.[39]

از طرف دیگر، در خلال این ایّام که پیروز، در کشاکش نبردهاى بى فرجام، نیروى دولت ساسانى را تحلیل مى برد، بلایاى طبیعى نیز دامن مردمان ایرانى را گرفته بود که بیش از همه باید به بحران کمبود محصول و قحطى اشاره کرد که فقر وادبارى بى سابقه را به ارمغان آورد.درنتیجه،توده هاى فرودستِ مردم که درنادارى وقحطى دستوپا مى زدند و از زیاده خواهى اشراف در رنجِ تمام به سر مى بردند، ناگزیر از تحمّل بارگرانِ پرداخت غرامت به هپتالیان هم شدند و البته این همه، در کنارِ آن مایه از خفّت و خوارى که از شکست فجیع پیروزناشى مى شد،تمام مشروعیّت واعتبار دولت ساسانى را نابود مى کرد.

نکته بى اندازه مهم، از حیث تحوّلات بعدى، تمهیدات پیروز در مقابل بحران قحطى است. به روایت طبرى توجّه کنید:

مملکت در روزگار پادشاهى او ]= پیروز[ هفت سال پى درپى در تنگى افتاد و رودخانه ها و کاریزها و چشمه هاخشک گردیدند و پرندگان و جانوران بمردند ]...[. پس پیروز به همه زیردستان خود  نوشت که او مالیات زمین و سرانه را از ایشان برگرفته است و ناگزیر نیستند که کار همگانى یا بى مزد کنند و خود خداوند خویش هستند، و نیز بفرمود تا مردم در پى زاد و توشه سخت بکوشند. پس دوباره نامه اى به ایشان نوشت تا هرچه در زیرزمین و انبارها از خواربار و دیگر توشه ها دارند بیرون آورند و به دیگران بدهند و براى خود نگه ندارند و درویش و توانگر و بلند و پست همه در یارى به هم یکى باشند.[40]

تردیدى نیست که این تمهیدات، سابقه و زمینه عملى بسیار مناسبى براى جنبش مزدکى شد; جنبشى که خواهان برقرارى تسویه در توزیع مال و خواسته بود و البته در آینده اى نه چندان دور، تمام نظام ساسانى را دیگرگون کرد و چنان بسترى را فراهم ساخت که اسلام به آسانى بر آن پا نهاد. این موضوع را در ادامه خواهیم کاوید.

بارى، ضعف دولت ساسانى در مقابل هپتالیان و دخالت آشکار آنان در امور سیاسى ایران، اثرى ژرف بر دولت و دربار ایران نهاد. این تأثیر را مى توان در تحوّلات بعدى دید: اعیان و درباریان برجاى پیروز، برادر او، بلاش، را بر تخت نشاندند و البته چندى نگذشت که در توطئه اى او را کشتند و این بار پسر پیروز، یعنى قباد ــ که در نزد هپتالیان گروگان بود، محتملاً با حمایت هم اینان ــ به پادشاهى رسید.

بلاش را مردى نیک نهاد دانسته اند که به فکر آسایش رعیّت بود، لیکن در دلایل عزل او آورده اند که چون قباد به دلیل سال هاى اسارت در نزد هپتالیان روابط خوبى با آنان داشت، وزیر اعظم، زرمهر (= سوخرا)، او را برجاى بلاش بر تخت نشانید تا مگر از فشار بى امان آنان بکاهد. با این حال، برخى هم بلاش را به بى اعتنایى در رعایت آیین هاى طهارت و برآوردن گرمابه در شهرهاى ایران متهم کرده و این امر را دلیلِ نارضایتى موبدان زرتشتى و لذا خلع او دانسته اند.[41] راقم این سطور بر این همه، نارضایتى اشراف و درباریان را از بلاش مى افزاید، زیرا توجّه او به رفاه رعیّت، مطمئنّاً با منافع اینان در تضادّ اساسى بود. به هرحال، دوران استیلاى زرمهر دیرى نپایید و قباد با بهره گیرى از رقابت میان او و شاپور مهران که منصب ایران سپاهبذ داشت، خویش را از سلطه این وزیر مقتدر رهانید[42] و در همین امتداد کوشید تا از قدرت دیگر اشراف نیز چندان بکاهد که دیگر خطرى براى حکومت او نباشند. در واقع، قباد زمانى به حکومت رسید که ضعف سه پادشاه قبلى، مجالى گسترده براى رخنه اشراف و موبدان در ارکان سلطنت پدید آورده بود و البته تقدیر چنان افتاد که وى به ماه عسل درباریان و روحانیان پایان دهد. امّا این بحران هاى داخلى و خارجى که از زمان پیروز آغاز شد، دولت ساسانى را سخت در مخاطره افکند و دستگاه سلطنت براى حفظ بقاى خویش، ناگزیر از رعایت احوال مردمى مى شد که قحطى و مالیات هاى کمرشکن، امانشان را بریده بود. پیروز نخستین گام را در این راه برداشت و کوشید تا بزرگان را به کمک کردن به فرودستان ترغیب کند و بلاش کوشید تا همین راه را ادامه دهد. نتیجه قطعىِ این همه، تقابل ناگزیرِ شاه و مردم با این بزرگانِ خودخواه و منفعت طلبى بود که به آسانى حاضر به تسلیم نبودند; و این گونه بروز یک انقلاب ناگزیر گشت.

دوره بحران / جنبش مزدکى

چنان که مى دانیم، جامعه ساسانى در دورانِ نخستین خویش بر سه طبقه مجزّا از هم نهاده شده بود که از ذیل به صدر، عبارت بودند از: «واستریوشان» و «رتشتاران» و «آذربانان». در آن دوران، راه یابى اشخاص از طبقه پایین تر به مرتبه برتر جز به ندرت ممکن نبود و در همه حال دولت با اصرار و ابرام بر بقاى اشخاص در همان درجه و طبقه خویش نظارت مى کرد. پر واضح که چنین جامعه اى از چندین جانب در معرض آسیب بود; چراکه هم خود را از کفایت اشخاصِ مستعدّ محروم مى داشت و هم از نالایقىِ افرادى که به سبب وضع طبقاتى ــ و نه جوهر ذاتى ــ متصدى مراتب و مقامات مى شدند، زیان ها مى دید و هم به دلیل این بى عدالتى، در درون طبقات، از هر دستى ناراضیانِ فراوانى مى پرورد. این گونه، جامعه ساسانى به رغم آن که از نظم ظاهرى بهره مندىِ تامى داشت، از درون بس آشفته مى نمود و در آن نارضایى و سرخوردگىِ مردمى موج مى زد. به قول ریچارد ن. فراى:

این نظم جامعه بى شک ثباتى پدید مى آورد، اما همکارى میان طبقات را نابود مى کرد و حس مسئولیت افراد را نسبت به پادشاه یا طبقات را نسبت به پادشاه یا طبقات دیگر از میان برمى داشت. همین ناتوانى بزرگ ایرانیان بود که تازیان را در رسیدن به پیروزى هایشان یارى کرد.[43]

این مایه از سرخوردگى را بهویژه باید در احوال رعایا و روستاییان جستوجو کرد: اینان را از مزایاى نظام ساسانى ــ یعنى مالکیّت و پاکى نسب یا خون ــ بهره اى نبود و در نتیجه به وقت صلح محکوم به بیگارى براى اشرافِ یا دهگانانِ زمین دار، و در هنگام جنگ، سیاهى لشگرانى بودند که از پىِ سواران روانه میدان مى شدند، بى آن که مواجبى دریافت دارند. در واقع، این فرودست ترین طبقات جامعه ساسانى، در فقر و نادارى روزگار مى گذراندند و علاوه بر این که مال و خواسته و زن و رفاه از آنان دریغ مى شد، هر گونه امکانى براى تغییر موقعیّت یا طبقه نیز پیشاپیش از ایشان سلب گشته بود.

در این میانه، آنچه بیش از پیش بر آلام توده هاى فرودست مى افزود، تبدیل شدنِ مراسم دینى به مجموعه دل آزارى از تشریفات بود که جملگى در خدمتِ غنى تر شدن موبدانِ حریصِ آتشکده ها قرار داشت. این موبدان در رقابت با شاهان ساسانى براى خویش نسب نامه هاى بلندبالایى فراهم آورده بودند و نژاد خود را به منوچهر، پادشاه افسانه اى، مى کشانیدند. اینان که اخلاف مغان کهن بودند، عملاً دولتى در درون دولت پدید آورده بودند و نه تنها تمام امور راجع به حوزه شریعت و تطهیر و قربانى و ثبت ولادت و ازدواج و حتى قضا را در اختیار داشتند، بلکه در همه امور دیگر مداخله و نفوذى تمام کسب کرده بودند. به قول کریستن سن:

روحانیون در روابط خود با جامعه وظایف متعدد و مختلف داشته اند، از قبیل: اجراى احکام و اصغاى اعترافات گناهکاران و عفو و بخشایش آنان و تعیین کفارات و جرایم و انجام دادن تشریفات عادى هنگام ولادت و بستن کستیگ (کمربند مقدس) و عروسى و تشییع جنازه و اعیاد مذهبى. اگر در نظر بگیریم که دیانت زردشتى در کوچک ترین حوادث و وقایع دخالت داشته و هر فردى در مدت شبانه روز بر اثر غفلت دستخوش گناه و گرفتار پلیدى و نجاست مى شده است، آنوقت آشکار مى گردد، که روحانیون طبقه بیکارى نبوده اند و هر یک از این طبقه که ارثاً ثروتى نداشت، به سهولت مى توانست از راه مشاغل مختلفه توانگر شود.[44]

مداخله موبدان در امور دنیوى به حقوق ویژه آنان در عزل و نصب پادشاهان منتهى نمى شد،[45] بلکه حتّى در اوایل عهد ساسانیان بخش عمده اى از  آذربایجان جزء اقطاع رؤساى این طبقه به شمار مى آمد و بعد از آن در نواحى دیگر نیز قدرت و نفوذ آنان بسط یافت. نفوذ این طبقه اندک اندک به جایى رسید که گاه فرمانروایى ولایات بزرگ نیز به آنان تفویض مى شد; چنان که در هنگام تسلّط عرب بر ولایت پارس، حکمران آن ولایت عنوان هیربد داشت.[46] به این ترتیب، موبدان از صدقه سر دولت ساسانى روزبه روز توانگرتر شده بودند و علاوه بر حکومت دینى، در حکومت دنیوى نیز دستى به تمام داشتند و دخالت در آن را حقّ مسلّم خویش مى شمردند و معلوم است که این مایه از قدرتمندى و مداخله جویى، آنان را به فساد مى کشانید و بر مصیبت هاى مردم محروم مى افزود. درنتیجه، نظام ساسانى که رسماً حامىِ دین زرتشتى بود، در بین طبقات فرودست ــ و حتّى برخى نجباء ــ با واکنش هاى نامساعدى مواجه مى گشت، به آن حدّ که آنان را آماده پذیرش هر دینى به جز زرتشتى گرىِ رایج مى کرد. امّا این موبدان چنان متعصّب بودند که در درون ایران، رواج هیچ دینى به جز زرتشتى گرى رسمى را تحمّل نمى کردند.

به این ترتیب، مقارن حکم فرمایىِ قباد که قدرت دو طبقه اشراف و موبدان در حدّ اعلاى خود مى نمود،بحرانى بسیار عمیق تمامى سطوح جامعه ساسانى را درمى نوردید; بحرانى که نابسامانى هاى دوره پیروز به بعد، آتش آن را تندتر از هر زمان دیگرى کرد و البته دیگر بر اهلِ درک وفهم آشکار بود که نظام طبقاتىِ ساسانى به درجه اى از انحطاط رسیده که به زودى، تحوّل و انقلاب ناگزیر خواهد شد و اگر تغییرى در احوالِ توده هاى محروم پدید نیاید، دیرى نخواهد پایید که این جان به لب آمدگان، سر به عصیان برخواهند داشت. یکى از این اهلِ درک و فهم، موبدى زرتشتى به نام «مزدکِ بامدادان» بود[47] که هشیارانه دانست که اگر دولت به خویش نجنبد، مردم آن را به سختى خواهند جنبانید. پس تعالیمى در جهت بهره مندىِ فرودستانِ جامعه و نیز براى کوتاهى دستِ آزمندِ اشراف و دولتمندان آورد و البته با همدلىِ حساب شده شاه وقت ساسانى، یعنى قباد همراه شد که او را نواخت و بدو گروید و میدانش داد تا تعالیم خود را ترویج دهد.[48]

تعالیم مزدکى در واقع اصلاحى در کیش مانى بود که بر خلاف آن، با بدبینى به مبازره میان خداى خیر و خداى شرّ نمى نگریست.[49] سواى این مطلب، بسیارى از باورهاى مزدکى با اصول دیانت مانى، هماهنگى داشت که از جمله باید به جنبه زهد و تزکیه مزدکى گرى اشاره کرد.[50] در عین حال، در این کیش، اعتقادى راسخ به تساوى ابناى بشر و لزوم اشتراکِ آنان در بهرهورى از تمتّعات دنیوى وجود داشت[51] که عملاً آن را رودرروى نظام بسته و طبقاتى ساسانى قرار مى داد. به واقع، اوج این رویارویى آن جا بود که مزدکیان مى کوشیدند تا مال و خواسته را از توانگران بستانند و به بى بضاعتان بدهند، که این امر قبل از هر چیز، نمایان گر واکنشِ ستمدیدگان و نادیده انگاشته شدگان بود.[52]

تاریخ مزدکى گرى البته لگدکوبِ جعل و تزویرِ موبدان زرتشتى است که از هیچ کوششى براى تخریب چهره مزدکیان فروگذارى نکرده اند; با این وصف، نه در تعالیم مزدکى و نه در قوانینى که قباد نهاد، ردّپایى از آنچه موبدان بر این کیش بسته اند ــ مثل نفى ازدواج و اباحه گرى و زندگى اشتراکى ــ دیده نمى شود; امّا این قدر پیداست که در این جنبش، اشراف و دولتمندانِ ساسانى، آماجِ طبقات فرومالیده شده جامعه ساسانى بودند و البته همراهىِ قباد با مزدک، از آن رو بود که او نیز از غلبه این اشراف بر ارکان سلطنت، ناخشنود و بیم زده بود.[53] به عبارت دیگر، به نظر مى رسد که در دوره مزدکى، قوانینى در جهت تسهیل امر ازدواج، مالیات ستانىِ از اشراف و توانمندان و بهویژه کمک به قحطى زدگان وضع شده باشد و آنچه بعدها در خوذاى نامگ ها (=خداى نامه ها) در هتک و طردِ نهضتِ مزدکى آورده شده، بیشتر واکنشِ حادّ نظامِ متحجّر و اشراف مدارِ ساسانى را برتابد که همین میزان اصلاح را نیز سخت ناخوش مى داشت. به هرحال، گرایش عمومىِ توده هاى مردم و طبقات فرودست به مزدکى گرى، گسترشى ژرف یافت و با اقبال وافرِ تهى دستان، این نهضت چنان سراسر ایران را پیمود که در همه جا سلطه بى چون و چراى زِبَردستان را به چالش کشید و تمام سامانه هاى کهن ساسانى را دیگرگون خواست.[54] به واقع، مى توان گفت آن جنبشى که مزدک از نهان گاه جامعه بر کشید و نام خویش را ــ خواسته یا ناخواسته ــ بر آن دید، دیگر بر خودِ او هم اکتفا نکرده و با سرعتى حیرت آور، به یک عصیانِ کوبنده اجتماعى بدل شده بود. به عبارت دیگر، مرام مزدکى گرى، از رفرمِ محدودى که خودِ مزدک ــ به عنوان یک موبد زرتشتى ــ خواهانِ آن بود، بسیار فراتر رفته و مستقیماً ارکانِ کهنه و پوسیده جامعه ساسانى را هدف گرفته بود; مردم عاصىِ جان به لب رسیده، خانومانِ اشراف و نجبا و ثروتمندان را غارت مى کردند و در هر جا، دم از لزومِ اشتراک در مال و خواسته و زن و تمام مواهب زندگى مى زدند; که این دقیقاً با نظام «کاست» و چند طبقه اى کهن در تعارضى ژرف بود.

هرچند که مزدکیان عاقبت به شکل فجیعى سرکوب گشتند و تا دوران عباسیان مجال عرض اندام نیافتند،[55] با این وصف، خیزش آنان تأثیراتى بر جامعه ایرانى نهاد که در دوران هاى بعدى اهمّیت فراوانى در رسوخ اسلام در ایران یافتند. از جمله این تأثیرات باید به اضمحلال نسبىِ خاندان هاى اشرافى و کاهش نفوذ آنان اشاره کرد که البته مطمح نظر قباد هم بود.[56] در واقع، تا پیش از مزدکیان، اشراف و نجبا با استقلال رأى و مداخله جویىِ خویش اسباب زحمت فراوانِ شاهان ساسانى بودند و جنبش مزدکى، از آن رو که مستقیماً مالکیّت و پاکى نَسَبِ ایشان را هدف قرار داد،[57] موجبات پایان استیلاى همه جانبه آنان را فراهم ساخت. حتّى کوشش هاى انوشه روان براى ترمیم اوضاع هم منجر به بازگشتِ دوباره همه شأن و اعتبار این خاندان هاى توانگر نشد،[58] چه در نهایت و براى نخستین بار، اینان حاجتنمدِ لطف و حمایتِ شاهنشاه گشتند و به تمامى مدیون و وام گزارِ او شدند.[59] این امر، از سوى دیگر، موجب قوّت گرفتنِ هرچه بیشتر طبقه دهگانانِ آزاد یا خرده مالکان بود. در واقع، از دوران انوشه روان به بعد، تکیه گاه اصلى دولت ساسانى دیگر هرچه بیشتر بر این دهگانان آزاد ــ و نه اشراف زمین دار کهن و موبدان ــ قرار گرفت و مقدّر بود که این طبقه تازه قدرت یافته، در آینده اى نه چندان دور، نقش آفرینىِ مهمّى در کامیابىِ اسلام ایفا کنند.

امّا یکى دیگر از تأثیرات ماندگارِ مزدکى گرى را مى توان در خودِ دین زرتشت و مناسباتِ میان مردم عادّى و دستگاه روحانى دانست. شک نیست که جنبش مزدکى بر مبنایى ایدئولوژیک استوار بود و این همه نمى توانست توجّه موبدان زرتشتى را به خود معطوف نکرده باشد. مزدک به هیچ روى مدّعى آوردنِ یک دین جدید نبود، بلکه خویش را اصلاح گرى مى دانست که مى خواست مردمان را از واقعیّت پیام زرتشت آگاه گرداند و آنان را از انحراف نجات دهد.[60] این امر، بى گمان چون تکانه اى عظیم در دستگاه سنّت گراى روحانیّت، به مجادلات دامنه دار راجع به ماهیّت دین زرتشتى بسى مى افزود و استوارى توده ها را در پیروى از موبدان سست مى گردانید.

به عبارت دقیق تر، با خیزش مزدکى، هر دو رکن نظام ساسانى که عبارت بود از طبقه بندى جامعه و حکومت مبتنى بر زرتشتى گرىِ مورد اهتمام موبدان، آسیبى جدّى دید و البته پیشاپیش مى توان دید که سرکوبى خونبارِ این خیزش، نتیجه اى جز سرخوردگى و رمیدگىِ توده هاى مردم از هر آنچه نظام ساسانى مظهر آن بود، نمى توانست داشت. این گونه، گروش بعدى ایرانیان به اسلام و عدم مقاومت جمعىِ آنان در مقابل تازیان را باید در فراز و فرود نهضت مزدکى دید; نهضتى که تا آمدن اسلام، یک صدسال سرکوبى خونین را براى تحدید مبانى همان نظامِ منحط ساسانى شاهد بود.

بارى، به بحث تاریخى خویش بازگردیم: همراهى قباد با مزدک براى او بسیار گران تمام شد، زیرا با توطئه موبدان و برخى نجبا ــ که از هر چیزى که بوى مانویّت استشمام مى شد، تنفّر داشتند ــ خلع شد و به زندان افتاد. این که مى گوییم برخى نجبا، به این دلیل است که قباد در میان این طبقه هواخواهانى چون سیاوش داشت که عاقبت او را رهانید. به هرحال، پس از خلع قباد، حکومت چندى به برادرش ژاماسپ وانهاده شد; لیکن همان طورى که گفته شد، او به یارى سیاوش از دژ انوشبرد (= قلعه فراموشى) به نزد دوستان هپتالىِ خویش گریخت و به زودى با سپاهى که اینان به یارى اش فرستاده بودند، بى خون ریزىِ چندانى دوباره بر تخت نشست. قباد وقتى حکومت خویش را اعاده کرد، برخى بزرگانى را که برضد او توطئه کرده بودند از دم تیغ گذراند و سیاوش را مقام ارتیشتاران سالار اعطا کرد. او در دنبال این بازگشت دوباره به شاهنشاهى، باز هم در تضعیفِ طبقه اشراف کوشید و چندان پایه هاى حکومت خویش را مستحکم کرد که براى نخستین بار پس از شاپور اوّل، توانست در سال 519 میلادى، شخصاً جانشین خویش را برگزیند. این جانشینْ سومین پسر قباد یعنى خسرو بود که با لقب انوشه روان بر تخت نشست. به هرحال، به نظر مى رسد که موضع قباد در حمایت از مزدکیان در اواخر دوران سلطنتش تغییر یافته باشد و این امر مى تواند هم به هراس او از عاقبت جانشینش ربط داشته باشد[61] و هم به این خسرو انوشه روان که از فرقه مزدکى سخت تنفّر داشت و دائماً مذمت آنان را نزد قباد مى گفت.[62] بزرگ ترین فرزندِ قباد یعنى کاووس آشکارا پیرو مزدک بود و این که شاه ساسانى خسرو را بر او ترجیح داد، سبب نارضایتى مزدکیان شد و آنان را بر آن داشت تا خسرو را از ولایت عهدى خلع کنند. این امر، به قول کریستن سن «آخرین قطره اى بود که جام را لبریز کرد»، و این گونه، کواذ به کلّى از مزدکیان دل برگرفت. نخستین قربانى او، ناجى اش سیاوش بود که به فرمان او کشته شد و اندکى بعد، با کشته شدن مزدک در فرجامِ مجلس مناظره اى که خسرو صحنه گردان اصلى آن بود، همه مزدکیان آماج قلع و قمع قرار گرفتند. بر این منوال، مزدکیان به فرقه اى سرّى مبدّل شدند و دیگر شاهنشاهىِ خسرو انوشه روان مسلّم گردید و البته عصیان کاووس بر ضد او هم کارى از پیش نمى توانست برد. با این اوصاف، کواذ آن قدر عاقل بود که بداند سرکوبىِ مزدکیان بدون اصلاحِ زمینه هاى نارضایتى عمومى کارى عبث است; از این رو، کوشید تا با مسّاحى مجدد زمین ها، مقدّمات اصلاح نظام مالیات گیرى را فراهم کند; لیکن اجل مهلتش نداد و درگذشت.

نشیب ساسانى / اصلاحات انوشه روانى

سرکوبى مزدکیان در دوره پادشاهى خسرو انوشه روان تداوم یافت،[63] امّا تیغِ آخته و کشتارهاى سبعانهْ یگانه سلاح شاهنشاهِ «عادل» براى فرومالیدنِ نهضت آنان نبود، بلکه وى، همچون پدرش، زیرکانه خود عَلَمِ اصلاح گرى به دست گرفت و شخصاً مژده آوردِ تغییر و تحوّل گشت: او به راستى موجدِ تحوّلات زیادى شد، نظام مالیاتى را اصلاح کرد،[64] بر توسعه تجارت و گسترشِ طرق و شوارع همّت گماشت، امنیت را بسط داد[65] و البته کوشید تا «نابسامانى» ناشى از فتنه مزدکى را جبران کند.[66] در این راه، او بیشتر به التیام آسیب هاى وارد آمده به طبقه اشراف چشم داشت و دستور داد تا زن هاى ایشان مسترد شوند و براى دسته اى که در فقر افتاده بودند، از خزانه مقررى تعیین کرد; فرزندانِ اشرافى که بى سرپرست مانده بودند، تحت تکفّل خویش گرفت; مهر دختران نجبا را از پیش خود داد و حکم کرد تا اراضى ویران شده مالکان سابق را مرمّت کرد، به آنان عودت دهند.[67] آشکار است که با این اصلاحات، البته طبقه اى جدید از نجباى دربارى پدید آمد که سخت مطیع انوشه روان بودند. امّا این بزرگان خدمت گزارى که انوشه روان بنیادشان نهاد، هرچند تا اندک زمانى پس از درگذشت او مایه افزایش نیرو و حیثیت دربار شدند، ولى بعد از جنگ هاى خانمان برانداز با بیزانس و تضعیف دولت ساسانى، در برابر حکومت مرکزى سر برداشتند و علم استقلال برافراشتند.[68]

از طرف دیگر، اهمیّت یافتنِ طبقه جدید دبیران، در پایان سلطنت ساسانیان یکى از نتایج اصلاحات انوشه روان است. پیش از این، جامعه ایرانى داراى سه طبقه آذربانان و رتشتاران و واستریوشان بود. پس از اقدامات این انوشه روان، دبیران پس از رتشتاران سومین طبقه و واستریوشان چهارمین طبقه را تشکیل دادند.[69]

نفوذ طبقه دبیران، بهویژه در پایان شاهنشاهى ساسانى روزافزون گشت، چراکه تغییر سریع فرمانروایان و پادشاهان مایه اهمیّت یافتنِ دستگاه ثابت دیوانى مى بود. امّا عدم تأمین دایمى پایگاه این دبیران و اتکاى هر فرد بر فرد بالاتر، آن چنان که بنده به مولاى خویش وابسته باشد، از همان ایّام جزیى از مشخّصات دستگاه دیوانى ایران بود که هنوز تداوم دارد. در نتیجه، نظام دیوان سالارىِ عظیمى که در پایان کار ساسانیان شکل گرفت، نه فقط جبرانى براى ضعف هاى دستگاه حکومتى نبود، بلکه در دل خود کانونى توطئه زا بود که هر از گاهى به همراه طبقه اشراف نوکیسه و موبدانِ متعصّبِ از خود راضى، موجبات بحران درونى در ارکان دولت مى شد.

این گونه که گذشت،درخشان ترین دوران حکومت ساسانیان پدیدارگشت، دوره اى که کشور ایران در ظاهر به اوج اقتدار و آرامش خویش رسید.[70] با این اوصاف، «اصلاحات انوشه روانى» و آرامش ناشى از آن، تنها سطح جامعه را مى پیمود و اعماق نارضایتى ها کماکان با همان استبداد یا حتّى شمشیرخون چکان،پاسخ داده مى شد.به قول کریستن سن:

این صلح و آرامش حزن آور ملتى بود که در اثر اغتشاشات طولانى، که در همه طبقات جامعه تأثیر داشت، فقیر و خسته و ناتوان شده بود.[71]

شاهد برجسته این رویه کارى را باید در حکایت مشهور آن کفش گر دید که آرزوى دبیرى فرزند داشت. فردوسى این داستان را با شیوایى نقل کرده است: انوشه روان را در هنگام جنگ با روم، به مال و خواسته نیاز افتاد و بر آن شد تا از گنج شاهى در ایران نیاز خود را برآورد. لیکن چون فاصله تا ایران زیاد بود، به راهنمایى موبدِ خویش بر آن شد تا از بازرگانان همان ناحیه، وام ستاند. دراین هنگام کفش گرى حاضر شد تا به تنهایى آن مال را بدهد. وقتى این کار به انجام رسید، کفش گر از فرستاده انوشه روان درخواست کرد تا در مقابل این وام، شاه اجازه دهد که فرزند هوشمند و با استعدادش در سلک دبیران درآید. شاه با شنیدن این سخن، عصبانى شد و فرستاده را چنین خطاب کرد:

بدو گفت شاه اى خردمند مرد***چرا دیو چشم تو را خیره کرد

برو همچنان بازگردان شتر***مبادا کزو سیم خواهیم و درّ

چو بازرگان بچه گردد دبیر***هنرمند و با دانش و یادگیر

چو فرزند ما برنشیند به تخت***دبیرى ببایدش پیروز بخت

هنر یابد از مرد موزه فروش***سپارد بدو چشم بینا و گوش

بما بر پس مرگ و نفرین بود***چه آیین این روزگار این بود

این حکایت، به روشنى نشان مى دهد اصلاحات انوشه روانى را با ارضاى توده هاى آگاه شده به حقوق خویش، کارى نبود. در واقع، آن کفش گر، نماد مردمِ فرودستى است که هشیارانه، مشروعیتِ نظام «کاست» را برنمى تافتند و دقیقاً بر حقوق اجتماعى خویش واقف بوده، آن را با جدّیت مطالبه مى کردند. لیکن، آنچه انوشه روان در مواجهه با این مردمِ آگاه شده از قِبَلِ جنبش مزدکى روا داشت، بیش از جعل و تزویرِ شاهى که اصلاحات را براى خودکامگىِ خویش قربانى کرد، نبود.

اصلاحاتِ مالیاتى انوشه روان هم نمونه دیگرى از سطحى بودنِ اقدامات اوست; چرا که او به جاى همّت بر بهبودى وضع تهى دستانِ جامعه، بیشتر چشم به برقرارى نظامى داشت که منجر به تأمین درآمدى ثابت و قطعى براى خزانه گردد;[72] امّا این شیوه عملاً به نفع پیشهوران و تولیدکنندگان شهرى نبود.[73] در واقع، انوشه روان نظام سابق مالیات گیرى را که بر اساس تولید زمین بود، برانداخت و برجاى آن مالیات ثابتى بر اساس میانگین تولید چند ساله برقرار کرد.[74] این نظام در جاى خود نیازمند دستگاه دیوان سالارى عظیمى براى تنظیم امور مالیاتى و نظارت بر آن بود و همین امر شاید رمز اقدام انوشه روان در تشکیل طبقه دبیران باشد. به هرحال، نقص این روش نوینِ مالیات ستانى آن بود که کماکان و همه ساله پیش از برداشت محصول بایستى که ارزیابى اى از میزان آن مى شد و معلوم است که بسیار پیش مى آمد که تا رسیدنِ محصّلان مالیاتى، محصولات باغ ها و مزارع تباه شوند. از این گذشته، با اصلاحات انوشه روانى، مقرر شده بود که مالیات ها در سه نوبت در یک سال و به صورت نقدى ــ و نه جنسى که تا پیش تر معمول بود ــ گرفته شود.[75] درنتیجه، اگرچه با این روش درآمد شایانِ ثابتى براى خزانه محققّ مى شد، لیکن فشارى مضاعف بر گرده توده ها وارد مى آمد و البته کماکان طبقات بالاتر ــ چون روحانیان و اسواران و دبیران ــ از پرداخت مالیات مستثنا بودند.[76]پس،شکّى نیست که اصلاحات مالیاتى انوشه روان با نقایصى بنیادین مواجه بوده ولاجرم مخالفت هایى را در درون دستگاه سلطنت در پى داشته است. طبرى حکایتى شنیدنى درباره مخالفت با اصلاحات مالیاتىِ انوشه روان دارد که خواندن آن خالى از لطف نیست:

خسرو ]...[ گفت: «ما چنان دیدیم که بر هر گریب زمین از آنچه اندازه گرفته شده است و بر خرمابنان و درختان زیتون و بر هر سرى از مردم مالیات بنهیم ]...[ آیا در آنچه ما دیده ایم و بر آن عزم کرده ایم چه مى بینید؟» کسى در این باره رایى نداد و همه خاموش ماندند. خسرو این سخن را سه بار بر ایشان بازگفت. پس مردى از میان ایشان برخاست و به خسرو چنین گفت: «پادشاها، زندگانیت دراز باد! آیا مى خواهى بر چیزهاى ناپایدار خراج پایدار بنهى: بر رزى که خواهد پوسید و بر کشتى که خواهد خشکید. بر جویى که آبش بریده خواهد شد و چشمه یا کاهریزى که آبش فرو خواهد نشست؟» خسرو گفت: «اى گرانجان نافرجام! تو از کدام طبقه مردمانى؟» آن مرد گفت: «من از دبیرانم». خسرو فرمود تا دوات ها را چندان بر او کوبند که بمیرد. پس دبیران به خصوص دوات ها چندان بر او کوفتند که کشته شد تا به خسرو نشان دهند که از گفته او بیزارند. آن گاه همه مردمان گفتند: «پادشاها، ما به خراجى که بر ما نهاده اى خرسندیم».[77]

از طرف دیگر، پاره اى از اقدامات اصلاحىِ انوشه روان، به گونه اى بود که روندِ تغییرِ تکیه گاه دولت ساسانى، از کهنه اشرافِ دولتمند به طبقات پایین تر ــ یعنى نجباى درجه دوم ــ را به کمال رسانید. این مهمّ که خود از همان دوران تشکیلِ دولت ساسانى مطمح نظرِ بیشتر شاهان بود، با جایگزینىِ دهگانان خرده مالک برجاى فئودال هاى قدیم محققّ شد و به این ترتیب، سیر تحوّلِ درونىِ شاهنشاهى ساسانى که از سده سوم میلادى آغاز گشته بود، سرانجام در قرن هفتم به ثمر نشست; به گونه اى که اگر در آغاز دولت ساسانى، فرمانروا متّکى بر شاهان جزء و ملاکان فئودالى بود، از عصر انوشه روان به بعد، بر دربار و دستگاه دیوانى با گروه بسیارى از اشراف خرد یا دهگانان، تکیه گاه دستگاه سلطنت گشتند.[78]

از جمله دیگر اقدامات انوشه روان این بود که او براى نخستین بار با مواجب دادن به نظامیان تهیدست، توانست پشتیبانى طبقه اى از نظامیان حرفه اى را به دست آورد.[79] در واقع، تا پیش از آن رسم بود که اشراف بزرگ ملزم بودند که اتباع خویش را تجهیز کنند تا بدون دریافت مواجبى در سپاه خدمت کنند; لیکن با اقدام اخیر انوشه روان، دیگر در دربار او اسپهبدان و اسواران طبقه اوّل را تشکیل مى دادند.[80] واضح است که این روال شاه را از استظهار به حمایت مستقیم نظامیان محروم مى کرد و او را همواره نیازمند دولتمندان مى کرد; لیکن با اقدام تازه انوشه روان، موقعیّت آن دسته از اشرافى که داراى ارتش هاى خصوصى بودند، در زوال افتاد و عملاً سبب شد تا عصر انوشه روانى، دوره شکوفایى طبقه نجباى نظامى دسته دوم گردد.[81] به علاوه، انوشه روان در همین چارچوب بود که ایران را به چهار بخش تقسیم کرد و در هر بخش اسپهبدى را گمارد.[82] معهذا، این تحوّل نیز در درون خود معضلى اساسى را در پى داشت ; زیرا این اسواران و نظامیان حرفه اى تا آن هنگام که مواجبى از شاه دریافت مى کردند، به حکومت او وفادار مى ماندند و معلوم است که در فرجام دولت ساسانى که اوضاع حکومت سخت در هم ریخته بود، اینان حتّى از همراهى با تازیان مهاجم هم ابایى نداشتند. بر این اساس، بى گمان صعوبتِ ناشى از نرسیدن مواجب دولتى و ناامیدى نسبت به آینده، سبب پیوستنِ چهار هزار تن از نگهبانان شاه ساسانى به تازیان مسلمان ــ آن هم درست پس از جنگ قادسیّه ــ شده، که بلاذرى آن را نقل کرده است.[83]

به این ترتیب، اصلاحات انوشه روان دگرگونى هاى ژرفى در جامعه ایرانى پدید آورد، دگرگونى هایى که نه تنها قدرت بزرگان قدیم را از میان برد، بلکه اشرافیت را نیز دستخوش تحوّلى اساسى کرد. درنتیجه، دیگر تمام آن خاندان هاى بزرگ فئودال که در آغاز شاهنشاهى ساسانى قدرت فائقه بودند، نفوذ و پایگاه خویش را از دست دادند.[84]بى گمان، در باور انوشه روان چنان بود که این تغییرات، پایه هاى دولت او را مستحکم مى نمودند و نارضایتى مردمان را این «عدالت» تاریخى تسکین مى بخشد. امّا نکته مهمّ این جاست که توفیقِ انوشه روان در فرونشاندنِ جنبش مردم که در واقع با تحدید همان مبانى کهنه نظام ساسانى همراه بود، به بهاى بقاى دولت اجدادىِ او تمام شد، چرا که اصلاح گرىِ سطحىِ او بنیان هاى اجتماعى ایرانى را چنان از بیخ و بن ویران کرد که با تلنگرى که اعراب زدند، تمام سامانه هاى ساسانى نابود شد. به عبارت دیگر، اصلاحاتِ رویه کارى و ظاهرى انوشه روان، از یک طرف منجر به پدیدارى درباریان و حکومت گرانى شد که هیچ گونه دلبستگىِ اساسى و منطقى اى به نظام ساسانى نداشتند و از طرف دیگر، عدم پاسخ گویى به نیازهایى که مردم را بر گردِ جنبش مزدکى فراهم آورده بود، چنان بیزارى و سرخوردگىِ عمیقى در توده هاى مردم پدید آورد که دیگر اضمحلالِ دولت ساسانى اجتناب ناپذیر مى نمود; چراکه مشکل دولت ساسانى با تغییر در کسانى که طبقه اشراف و دولتمندان را تشکیل مى دادند، حل و فصل نمى شد، بلکه در حقیقت این نظام کاست و استبداد مذهبىِ موبدان بود که سبب مى شد نظام ساسانى با خوى انسانى و مقتضیّات نوینِ جهانى در تعارض باشد. این گونه، هرچند که شاهنشاهى ساسانى در دوران انوشه روان در اوج نیرو و اقتدار مى نمود و اگر قضاوت بر ظاهر آن مى شد، همه چیز درجاى خویش نهاده و بس منظّم مى نمود; لیکن درست همان هنگام، نخستین شواهدِ گسستِ عمیقِ درونى آن، با قیام انوشه زاد ظاهر گشت. انوشه زاد، پسر خسرو انوشه روان و از مادرى مسیحى بود. به روایت دینورى:

گویند خسرو را پسرى بود به نام انوشه زاذ که مادرش مسیحى بود و زیبا بود. خسرو آن زن را سخت دوست مى داشت و مى خواست که او از ترسایى دست بردارد و به دین مجوس گراید، ولى آن زن سرباز مى زد. انوشه زاذ این صفت را از مادر به ارث برد و از دین پدر دست برداشت. خسرو بر او خشم گرفت و بفرمود تا او را در شهر گندى شاپور به زندان انداختند ]... [انوشه زاذ زندانیان را از راه به در برد و به ترسایان گندى شاپور و دیگر کوره هاى اهواز کس فرستاد و زندان را بشکست و بیرون آمد.[85]

از قرار معلوم، در این ایّام انوشه روان در شهر حمص به بیمارى گرفتار شده بود و این امر به انوشه زاد کمک کرد تا در خوزستان کرّوفرّى کند و آهنگ تیسفون نماید. لیکن در نبردى که میان هواداران انوشه زاد و نیروهاى دولتى درگرفت، او را مجدداً دستگیر شد و یارانش را از دم تیغ گذراندند.[86]

نشیب ساسانى / پس از انوشه روان

بارى، پس از انوشه روان، یک چندى فرزندش هرمزد چهارم بر تخت نشست که بنا به منابع اسلامى، در عدالت از پدرش برتر بود و هرچه نسبت به ضعفا رأفت داشت، بر بزرگان سخت مى گرفت.[87] به روایت طبرى، او «اشراف را از خود مى راند و از دانشمندان و نجبا و اشراف سیزده هزار و ششصد تن بکشت. همه اندیشه او این بود که مردم عادى را به خود نزدیک سازد و با خود دوست کند. بسیارى از بزرگان را به زندان انداخت و از پایه و درجه شان بکاست. سپاهیان معمولى را نیرو داد امّا از قدرت اسواران بکاست».[88]

صرف نظر از اغراقى که در این گزارش هست، مى توان از وراى آن به روشنى دید که سیاست انوشه روان در قدرت دادن به اشراف، دشوارى هاى بزرگى در راه جانشین او بهوجود آورده بود. در واقع، تسلّط انوشه روان بر اشراف، به برترى معنوى و روحى او ــ که ناجى ایشان گشته بود ــ بازمى گشت; امّا هرمزد از این معنا عارى بود. او مى خواست قدرت دستگاه سلطنت را افزایش دهد و طبیعتاً همچون اجدادش با رقابت درباریان و دولتمندان مواجه بود و همین امر رمز گرایش او به طبقات پایین تر است.[89]

شواهد تاریخى نشان مى دهند که هرمزد، علاوه بر سخت گیرى بر اشراف، در امر دین نیز تسامحى چشم گیر داشت و واضح است که این امر براى موبدان متعصّب زرتشتى، بزهى بزرگ و نابخشودنى بود.[90] طبرى روایت جذّابى از سیاست دینى هرمزد دارد که خواندن آن خالى از لطف نیست:

هیربذان نامه اى به او نوشتند و از او درخواست کردند که به ترسایان بتازد. هرمزد در زیر آن نامه چنین نوشت: همچنان که تخت پادشاهى ما تنها به دو پایه پیشین و بى دو پایه پسین نایستد، پادشاهى ما نیز با تباه ساختن ترسایان و پیروان کیش هاى دیگرِ به جز کیش ما استوار و پایدار نباشد. پس دست از ترسایان کوتاه کنید و به کارهاى نیک روى آورید تا ترسایان و پیروان کیش هاى دیگر آن را ببینند و شما را بر آن بستایند و از جان هواخواه کیش شما باشند.[91]

بى گمان این پاسخ عالى، که هنوز هم مى تواند سرمشق حاکمان قرار گیرد، سبب عصیان موبدان گشت و دیگر چه جاى تعجّب که هم موبدان و هم اشراف بر او شوریدند و عاقبت او در منازعه اى با سردار سپاهش، بهرام چوبین، چنان خویش را یکّه و تنها یافت، که ناچار از هزیمت شد. درباریان در همدستى با فرزندش خسرو پرویز، او را فرونهادند و عاقبت خلع و کورش کردند.[92]

به هرحال، خسروپرویز توانست با حمایت نجبا و درباریان، از پسِ بهرام چوبین برآید و با بر نشستن بر تخت سلطنت، وزر و وبالى بى نظیر را دامن گیر ایرانیان کند; چرا که در نتیجه جنگ هاى طولانىِ عهد او، لطمات جبران ناپذیرى بر پیکره جامعه درحال فروپاشىِ ساسانى وارد آمد و همه توش و توان دولت ساسانى به باد یغما رفت. این خسرو که نواده انوشه روان بود، با نیرنگ بر سریر سلطنت بر نشست و سپس از کشتن پدر هم ابا نکرد.[93] به قول طبرى:

از فراوانى خواسته و گوهرهاى گوناگون و کالا و چارپایان بسیار که گردآورده بود و از شهرهایى که از دشمن گرفته بود و از کارهایى که به کام او برآمده بود، سرکش شد و خود را نشناخت و آزمندىِ تباهى آورى پیشه گرفت و بر آنچه در دست مردم بود، رشک برد. براى گرفتن مالى که در عهده مردم باقى مانده بود بیگانه خشنى را که از دهى به نام خندگ،ازتسوگ به اردشیر،بود و اورا فرّخ زاد پسر سُمىّ گفتندى، برگماشت. این مرد مردم را سخت بیازرد و ستم از اندازه بگذرانید و آنچه در دست مردم بود به بهانه مالى که بر ایشان باقى مانده بود بگرفت و مردم را به تباهى کشانید و زندگانى را بر ایشان تنگ کرد، چندان که خسرو و پادشاهى اش را ناخوش داشتند و...[94]

آشکار است که این مردمى که ناگزیر از تحمّل ستمکارىِ آن عامل مالیاتى شدند، از موبدان و اشراف و دبیران و دولتمندان نبودند، بلکه همان پیشهوران و خرده مالکان و روستاییانى بودند که هیچ گاه از پرداخت مالیات دولتى معاف نگشتند; و معلوم است این مایه از آزمندىِ اپرویز، در کنار جنگ هاى بسیار طولانى با روم که بسیارى از جوانان و نیروهاى کار را به نابودى کشانید، تابه نهایت توده هاى مردم را از دولت و نظام ساسانى رمیده خاطر ساخت.

در واقع، اگر اصلاحات انوشه روانى توانست جانى دوباره بر کالبدِ فرسوده ساسانى بدهد و ناخرسندى هاى مردمان را یک چندى سرپوشى کند; خسرو اپرویز آن همه را که جدّش اندوخته بود با بقیّتى که از دولتمدارى ساسانى مانده بود، همه را یک جا به باد یغما داد و نابود کرد.

خشونت و کبرِ اپرویز چنان بود که همه مردمان را پست و خوار مى شمرد و خویش را همچون خداوندگارى مى دانست که در میان آدمیان مى زید.[95] او در نامه اى خود را چنین وصف کرده است: «آدمى فناناپذیر از میان خدایان، خدایى بسیار جلیل در میان مردمان و صاحب شهرت بسیار و کسى که در طلوع با آفتاب قرین است و چشمان شب عطا کرده اوست».[96]

مقایسه این تعابیرِ سخیف اپرویز، با آن پاسخ هوشمندانه پدرش به هیربذان ــ که از این پیش تر دیدیم ــ خود گواهى است بر درجه انحطاط دربار ساسانى در واپسین روزگارانِ خویش; دربارى که کم ترین تساهلى در امور دینى و اجتماعى کشور نداشت و جز به منافع کوتاه مدّت خویش نمى اندیشید.

بارى، خسرو اپرویز در خلال بیست سال کشورگشایىِ پیگیر، تقریباً بیشتر مستملاک رومیان در خارج از قارّه اروپا را تصرّف کرد، لیکن این فیروزى هاى سریع که از سوریه تا مصر و فلسطین را در بر مى گرفت، چندان نیروهاى درونى جامعه ایرانى را مستهلک ساخت که هراکلیوس، امپراتور روم، با یک پاتک سریع ــ ولى نه چندان قوى ــ از جناح شمالى، آن همه را یک جا بر باد داد.[97]

این که مى گوییم جنگ هاى طولانى خسرو اپرویز، تمام توش و توانِ دولت ساسانى و جامعه ایرانى را فرسود، نه به آن دلیل است که این جنگ ها امورى جدید و بدیع بودند; اتّفاقاً هنگامى جنگ هاى بیست ساله با بیزانس آغاز شد که اقتصاد دولت ساسانى از هر زمان دیگرى نیرومندتر شده بود و در نتیجه اصلاحات نظامى انوشه روان، طبقه اى از جنگ جویان حرفه اى و مواجب بگیر پدید آمده بود که مستقیماً از شاه اطاعت مى کردند. در واقع، اصل نبرد و منازعه با رومیان و سپس بیزانسیان همچون ترکه اى کهن، از اشکانیان به ساسانیان به میراث رسیده بود و البته ادّعاهاى این ساسانیان مبنى بر حقّ دست یابى به تمام سرزمین هایى که روزگارى متعلّق به هخامنشیان بوده، بر ماندگارىِ این میراث بسى مى افزود.[98] با این اوصاف، از میانه سده ششم میلادى، چنان استحکاماتى در دو سوى مرزهاى بین النّهرین پدید آمده بود که پیشرفت قاطع هریک از دو طرف محال مى نمود و کوشش هاى ساسانیان براى میراث طلبى از سرزمین هایى که روزگارى در دست هخامنشیان بوده، عملاً فایده اى در بر نمى توانست داشت.[99] درحقیقت، دولت هاى ساسانى و بیزانسى، چندان هماورد و هم تراز شده بودند که تصوّر تصاحب قطعىِ سرزمین هاى هریک توسط دیگرى، فقط در ذهن بیمارِ جاه طلبى چون خسرواپرویز نقش مى بست. این گونه، اگرچه ساسانیان در فرجامین روزگارانشان، رؤیاهاى خویش را با تصرّف آناطولى و سوریّه و فلسطین و مصر محققّ دیدند، لیکن این فتوحات سببِ متّحدشدنِ تمام نیروهاى درونى بیزانس و برآمدنِ عکس العملى کوبنده گردید، آن چنان که پیروزى هاى اپرویز به همراه وجهه و اعتبار دولت اجدادى او بر بادِ فنا رفت.[100]

در پیامد این شکست مفتضحانه، اپرویز از پادشاهى خلع شد و سپس محتملاً با موافقت فرزندش شیرویه در سال 628 میلادى به قتل آمد. شیرویه، که خود با نام کواذ دوم بر تخت نشسته بود، اندکى بعد به مرض طاعون یا در اثر سمّى که به او خوراندند، درگذشت و این بار شهروراز ــ سردار نامى خسرو اپرویز ــ به تیسفون لشکر کشید و فرزند خردسال شیرویه، یعنى اردشیر سوم را که شاهش کرده بودند، به همراه جمعى از بزرگان بکشت. لیکن شهروراز خود دو ماهى بعد در یک توطئه کشته شد و تا سال 632 که یزدگرد سوم به پادشاهى رسید، جمع کثیرى از شاهزادگان بر تخت نشستند و یکى پس از دیگرى در نتیجه دسیسه هاى درباریان و اشراف، سرنگون شدند; از جمله: بوران، آذرمیدخت، پیروز دوم، هرمزد پنجم و خسرو چهارم.[101] تمام تاریخ این دوران مشحون است از توطئه ها و زدوبندهاى سیاسى میان اشراف و موبدان و البته سپاهیان که از صدقه سر اصلاحات انوشه روان به جمع متنفّذان افزوده شده بودند.[102] رستم فرخزاد، نمونه برجسته این نوآمدگانِ سریر قدرت بود که یک چندى در انتظام امور کوشید، ولى عاقبت در قادسیّه جان باخت.

اینک شایسته است تا موضوعِ ضعف دولت ساسانى را که گاه از آن به عنوان علّت شکست از تازیان یاد مى کنند، بهتر موشکافى کرد: در خلال بیش از هزار سال حکومت ساسانى ــ و نیز اشکانى ــ آنچه در فرجامِ کارِ آخرین نوادگان پاپگ رخ داد، بى بدیل نبود، بلکه بارها و بارها، شیرازه امور سلطنت از هم مى گسیخت و باز برجاى مى آمد. در واقع، این که در طىّ چهار سالِ پیش از یزدگرد سوم، سریر حکومت ایران چندین تن را به خود دید، امرى بود که هر از گاهى رخ مى داد و البته على القاعده با استقرار یزدگرد و جانبدارى رستم فرخزاد از او، مى باید که بار دیگر انتظام امور برقرار مى شد; امّا درست در همین هنگام بود که ضعف و فتور دولت ساسانى، ماهیّتى متفاوت با آنچه در گذشته ها ــ و به صورت ادوارى ــ رخ مى داد، داشت. در واقع، هرچه در گذشته ها تشتّت و درهم ریختگىِ سریر سلطنت در تیسفون ناشى از رقابت و توسعه طلبىِ اشراف و شاهزادگان بود، در این فرجامِ کار، مبانى اجتماعىِ ساسانى، از قِبَلِ اصلاحات انوشه روانى، چنان ویران گشته بود که هیچ گونه پایگاهى در میان مردم ــ از فرودست تا زبردست ــ نداشت، و درنتیجه، درآمدن چندین مدّعى سلطنت بر تخت پادشاهى، نمودى از همان ضعف و درهم ریختگى ادوارىِ عادّى نمى توانست بود، بلکه آن همهْ جلوه اى نوپدید بود از آن نامقبولى و عصیان اجتماعى که از صدر تا ذیلِ مردمان را درنوردیده بود. شاهد برجسته این امر را مى توان در جسارت کسانى دید که بى داشتن فرّه ایزدى،[103] خویش را مستحق سریر سلطنت دانستند، که این البته رخدادى بى بدیل در تمام دوران ساسانى و حتّى پیش از آن بود. در واقع، نخستین کسى که خویش را لایق سریر سلطنت دید، بى آن که از تخمه شاهان ساسانى بوده باشد، بهرام چوبین از خاندان مهران بود که نخست در زمانِ خسرو اپرویز، سپاه سالار بود و چون در پى آمدِ شکست از رومیان مغضوب شد، سر به عصیان برداشت.[104]

بهرام چوبین در میان سپاهیان از شهرت و جذبه بى مانندى بهره مند بود و این امر، در سپاه خسرو که به جنگ او رفته بود، تأثیر نهاد و بسیارى را در نبرد سست و دیگرگون کرد.[105] به ناچار خسرو از مهلکه گریخت و به درگاه موریکوس امپراتور روم پناه برد تا مگر از او استمداد طلبد و بهرام نیز پیروزمندانه به تیسفون آمد و بر تخت نشست. امّا روحانیان و اشراف، شاهىِ او را که از میان خودشان برخاسته بود و از فرّه ایزدى بهره اى نداشت، برنمى تافتند و عاقبت هم به خسرو اپرویز مدد رساندند تا با سپاهى که از روم گرفته بود، بر او ظفر یابد; با همه این اوصاف، نفس این که بهرام به خویش رخصتِ نشستن بر تخت سلطنت را داد و به نام خویش سکّه زد، نشان مى دهد که در آن کشاکش ها، یکى از ارجمندترین و ریشه دارترین باورهاى کهن ایرانى، یعنى باورداشت به اصل فرهّ ایزدى به عنوان شرط اصلى براى مشروعیّت در به دست گرفتنِ حکومت، سستى پذیرفته بود و این البته به معناىِ یک گسست بزرگ در ارکان جامعه ساسانى بود، گسستى چندان دامنه دار که به زودى وستهم نامى که خسرو اپرویز را در اعاده سلطنتش یارى کرده بود نیز علم طغیان برافراشت و تاج بر سر نهاد و ده سالى در خراسان با عنوان پادشاه پایدارى کرد.[106] نیز یکى دیگر از سرداران خسرو، یعنى شهروراز هم پس از رویداد شکست از هراکلیوس، امپراتور روم، و بدبینىِ خسرو نسبت به او، یک چندى در تیسفون بر تخت نشست و دعوى سلطنت کرد[107] و.... این همه، همان طورى که گذشت، نشان از بى اعتقادى نسبت به باورداشت هایى دارد که اساس دولت ساسانى بر آن نهاده شده بود. از طرف دیگر، این که زندگى بهرام چوبین موضوعِ داستان هاى غنایى، حتّى در ادبیّات پهلوى، شده است، اهمیّت روان شناختى مهمّى دارد. در واقع، اگرچه وى در عاقبت کار ناموفق بود، امّا به گواهى داستانهایى که درباره زندگى او پرداخته اند، صفات و تشخّصات انسانى او در دل هاى توده هاى ایرانى، به او پایگاهى فراتر از شاهنشاه بخشید.[108] آیا مى توان باور کرد که با وجود یک ایمان استوار به اصل فرّه ایزدى، شخصیّت غاصبى چون بهرام چوبین، به چنین اوجى از عزّت و احترام در ادبیات توده هاى مردم دست یابد؟[109]

فروپاشى از نوع ساسانى

با آنچه تاکنون در این نوشتار گفته آمد، دیگر فروپاشى دولت ساسانى، چه جاى حیرت دارد؟ بهواقع، در خلال دوره چهارصد ساله ساسانیان، چنان شکاف هاى عمیقى در بنیادهاى جامعه ایران پدیدار گشت که عرب براى رخنه در ایران و هماوردى با آن اسواران نژاده ایرانى، حاجتى به شورى که اسلام در او مى نهاد، نداشت. این ادّعایى به گزاف نیست; زیرا در همان دوران خسرو اپرویز برخورد محدودى میان سپاهیان ایرانى و دسته اى از عربان ــ از قبیله بکر بن وائل ــ در آبشخورى موسوم به ذوقار رخ داد که منجر به هزیمت سپاه ایرانیان شد.[110] این رویداد بر عرب اثرى ژرف نهاد، حسّ غرور آنان را بیدار کرد و اسطوره شکست ناپذیرىِ سپاهى ایرانى را درهم شکست و البته به ایشان آن مایه از جسارت و تهوّر را بخشید که دیگر خود را قومى فرودست که در سایه ایران ساسانى مى زیند، ندانند. علاوه بر این، در همان روزگار خسرو اَپرویز ــ و حتّى پیش از ظهور اسلام ــ جنبشِ عینىِ تازیان در دست اندازى به بین النّهرین شروع شده بود، به گونه اى که در سراسر نواحى جنوبىِ آن تا اعماق خوزستان، خیمه و خرگاه بدویان عرب برپا بود و به تعبیرى «عربستان در آن زمان گویى تا به نزدیک شط پیش آمده بود».[111]

امّا البته که یورش عرب بر ایران، با اسلام و آن جان مایه سیاسى و اجتماعى بى نظیرش، قدرت عظیمى یافت، چندان عظیم که بى کم ترین تردیدى، ایرانِ ساسانى در اوج اقتدار خویش هم مشکل مى توانست از پس آن برآید. بر این اساس، شکستِ نظامى از عرب و فروپاشى و چندپارگىِ کشور ایران، عجبى نیست; چرا که در آن فرجامین روزگارانِ ساسانیانْ هرگز اتّحادى بر گرد شاهزاده یا نجیب زاده اى ممکن نمى توانست گشت; چه، دیگر همان طورى که «کفشگران» سرکوبىِ سوداى دبیرشدن را برنمى تافتند، بزرگان و نام آورانى چون بهرام چوبین و وستهم و شهروراز هم در نشستن بر سریر حکومت، خویشتن را کم تر از کسانى که فقط با مفهوم مبهمى چون «فرّه» دعوى برترى داشتند، نمى دیدند.

این گونه، اگر هم یزدگرد سوم در مرو کشته نمى شد، فرقى نمى کرد; کما این که فرزند او، پیروز هم ــ که یک چندى در مرزهاى چین کرّوفرّى کرد ــ کارى از پیش نبرد. چه، مشکل از قحط الرّجالى که از آن دم مى زنند، یا نابسامانى وضع سلطنت یا آن توفان هاى شن و خاک نبود; بلکه در حقیقت، سامانه هاى اجتماعىِ ایران ساسانىْ کارکردِ وحدت آفرینِ خویش را از کفّ داده بودند و گریز از مرکز، به سانِ کششى قدرت مند، اجزاى جامعه ایرانى را به جدایى و رهایى مى کشاند. در نتیجه، براى تازیانِ دل گرمى یافته از شور اسلامى، سرنگونى دولتى که بر جامعه اى چنان متشتّت و بى تقارب تکیه داشت، محل هیچ دشوارى نبود. به دیگر سخن، آن ایرانى که با جنبش مزدکى، شعور تازه اى در نفى نظام کهن «کاست» به کفّ آورده بود، دیگر نه مى خواست و نه مى توانست که جادّه صاف کنِ یک شاهنشاهىِ دیگر بشود: او از بنیادهاى کهن رمیده و طرحى نو را خواهان گشته بود; براى او «فرّه ایزدى» ارجى نداشت تا به بهانه آن حکومت هر نالایقى را گردن گذارد و دیانت زرتشتى نیز چنان با حکومت ساسانى در هم تنیده شده بود که مایه هیچ جنبشى نمى توانست بود، و شاید اگر جنبش اصلاح طلبىِ مزدکى به جایى مى رسید، جامعه کهن ایرانى مى توانست بار دیگر خود را از درون بازسازى کند; لیکن این آخرین امکان هم در همان لحظه اى که خسرو انوشه روان، «اصلاح طلب» گشت، بى فروغ شد و مرد. در حقیقت، آن اصلاحاتِ فرمایشى اى که این انوشه روان پى گرفت، چنان در رویه جامعه محصور ماند که هیچ یک از خواست هاى ریشه اى مردمان رمیده را پاسخى نگفت و آرزوى دیرینه «کفشگران» در سایه ماندگارىِ نظام طبقاتى، کماکان دست نایافتنى ماند تا هنگامى که اسلام به ایران درآمد.

از طرف دیگر، در چشم راقم این سطور، کوشش هاى برخى شاهان ساسانى در قطع ید از خاندان هاى فئودالى کهن، هرچند که براى تحکیم قدرت دستگاه سلطنت انجام مى یافت، امّا در نهایت منتهى به نتیجه اى بسیار وخیم شد; زیرا تحوّل تدریجى در دوره ساسانى در انتقال پایه هاى حکومت از خاندان هاى کهن اشکانى به دهگانان و اسواران و نجباى نوظهور، یک مشکل اساسى داشت: تا پیش از ساسانیان، بزرگ زمین داران در قبال حکومت مرکزى وظیفه داشتند تا در مواقع بحرانى از رعایاى خویش لشکر بیارایند و شاه اشکانى را که از خود سپاهى نداشت، امداد رسانند. این بزرگ زمین داران هرچند که با استقلال طلبى خویش، هر از گاهى براى دولت مرکزى دردسرآفرین مى شدند، امّا در مقایسه با دهگانان و درباریانِ جدید، درک بالاترى از مفهوم وطن و حتّى ناسیونالیسم داشتند. به واقع، منافع یک دهگان در زمین هاى کوچکى که در اختیار داشت، خلاصه مى شد و براى او تنظیم رابطه مالیاتى میان دولت و رعایا، و نیز برقرارى امنیّت مهمّ ترین دغدغه خاطر بود; در حالى که خاندان هاى فئودالى در مقیاسى وسیع تر مى اندیشیدند و براى ایشان اندازه هاى مفهوم وطن از یک دیه یا یک بلوک اراضى، بسى بزرگ تر بود. بنابراین، هر گاه کشور با یک دشمن قوى پنجه مواجه مى شد یا هر زمان که دولت مرکزى غرق در فتنه هاى بى پایان به ضعف و سستى گرفتار مى آمد، این خاندان ها با قدرتى که داشتند، مى توانستند در نقش یک منجى، خطر را دفع کنند; شاهد مثال در این مورد، همان سورن معروف عهد اشکانى است که با سپاه ده هزارنفرىِ شخصى اش توانست کراسوس رومى را در هم بشکند. این درحالى است که دهگانان به هرکس که قدرت بیشترى مى داشت و البته مالیات کم ترى مى ستاند، سر مى سپردند، ولو بیگانه اى باشد. بر این منوال، در فرجام کار ساسانیان که از قدرت خاندان هاى کهن و بزرگ زمین داران قدیم اثرى نمانده بود و دولت مرکزى از شدّت آشفتگى یا هرج و مرج، نیرویى براى انتظام امور نداشت، دهگان ایرانى سر به طاعت تازیانى آورد که هم توانِ برقرارى امنیّت داشتند و هم مالیاتى اگر نه کم تر از ساسانیان، لااقل به همان اندازه مطالبه مى کردند.[112] به عبارت دیگر، وقتى که دولت ساسانى چنان در هرج و مرج افتاد که در ظرف چهار سال، چندین و چند پادشاه را یکى پس از دیگرى بر سریر سلطنت نشسته دید، دهگان ایرانى آرام آرام خویش را از وابستگى به حکومت رهانید. این کنش کاملاً طبیعى بود، چه این دهگان نه از خود چنان نیرویى داشت که بتواند نجات بخش گردد و نه خارج از محدوده امنیّت ملک کوچک خویش منافعى مى دید که به فکر حراست از آن باشد. براى او حاکم تازى با شاه خودکامه ساسانى این فرق را داشت که این تازهواردان، نه جوانانش را در هیئت سیاهى لشکر به کام مرگ مى فرستادند و نه مالیاتى بیش از مأموران سابق مطالبه مى کردند، و مهمّ تر از همه این که او را به نظام کاست یا چند طبقه اى مقیّد نمى ساختند. بنابراین، براى رعیّت ایرانى، زیستن درسایه تازیانِ فاتح،آسان تر ازتحمّل بارِگرانِ خودکامّگى شاهنشاه ودرباریان بود.

فرجام سخن

قبل از هر چیز، بار دیگر یادآور شوم که در این نوشتار، عمده توجّه به سمت مسائل و مشکلات ساختارى جامعه ایران در عهد ساسانى است; امّا البته که در تحلیل واقعه فروپاشىِ دولت ساسانى و گروش ایرانیان به دین تازه، جنبه هاى حایز اهمیّت دیگرى هم هستند که راقم این سطور، در این جا به آنها نپرداخته است. به هرحال، در یک جمع بندى نهایى از آنچه در این مقاله عرضه شد، مى توان گفت:

1) سیاستِ تمرکز دولتىِ ساسانیان، پس از کشاکش هاى فراوان براى سرکوبى فئودال ها، منجر به پدیدارىِ جامعه اى گشت که اندامى ناهمگون داشت. سَرِ این جامعه که دیوان سالارى دولتى بود، بسیار حجیم مى نمود: شاه، درباریان، موبدان، دبیران، اسپاهبدان و اسواران. و تمام سنگینىِ این توده عظیم با واسطه خرده مالکان یا دهگانان، بر دوش مردم عادى، از کشاورز و افزارمند قرار داشت. هنگامى که دولتِ عریض و طویل ساسانى، در نتیجه ساختار بیمارگونه و توطئه خیزش، دچار شکست و بحران و تشتّت شد، دهگانان و خرده مالکان براى حفظ منافعِ محدوده هاى خویش، به سرعت خویش را از یوغِ وابستگى رهانیدند و هر یک، در معنا ـ دولتى مستقل شدند. این گونه، ایران بار دیگر کوشید تا از تحمیل بى رحمانه «موقعیّت جغرافیایى» خویش، به سمت طبیعت «وضعیّت جغرافیایى اش» رجعت کند و در چنین شرایطى، البته براى هریک از دهگانان ایرانى، آنچه بیش از هر چیزى اهمیّت داشت، امنیّت داخلى و رفاه اقتصادى بود. عرب نه فقط در این همه با آنان منازعه اى نداشت، بلکه هوشمندانه اداره امور محلّى را به همین خرده مالکان سپرد و خویش به دریافت مالیات بسنده کرد.[113]

2) اصرار و ابرام ساسانیان به حفظ نظام کاست، اگرچه خود بر سنّت هاى کهن آریایى مبتنى بود، لیکن قدر مسلّم در مقایسه با جهانى که عمیقاً تحت تأثیر رسالت مسیح قرار داشت، یک ارتجاع محض بود. در واقع، جامعه ساسانىْ خویش را از نخبگانى که در انبوه لایه هاى فرودست وجود داشتند، محروم مى کرد و معلوم است که کسى که استعدادِ خویش را این چنین تباه شده مى یابد، دیگر نه مفهوم فرّه ایزدى را برمى تابد و نه حفظ نظام ساسانى را جان فشانى مى کند. امّا عرب، هرچند که غرور مىورزید و فاتحانه برخورد مى کرد، امّا در برابر «ان اکرمکم عنداللّه اتقیکم» حرفى براى گفتن و کبرى براى فروختن نداشت; و مهمّ تر این که او ایرادى در ویران شدنِ نظام کاست نمى دید.

3) آزمندى دستگاه روحانیت ساسانى، آبرویى براى دیانت زرتشتى باقى نگذاشته بود. دین به تمامى در خدمت دولتى بود که تحقیر توده هاى فرودست را حقّ مسلّم خویش مى دانست و موبد زرتشتى چنان خرف شده بود که در گذر ایّام، از سرودهاى زرتشت چیزى نمى فهمید و نادانىِ خویش را در پسِ این مدّعا که فهم گاهان از عهده آدمى بیرون است، مخفى مى کرد. از طرف دیگر، دیانت زرتشتى به مجموعه اى از آداب دشوار طهارت و انبوهى از خرافات شگفتى آور مبدّل شده بود که به واقع، اسلام در برابر آن دین سمحه و سهله مى نمود.

4) رفرم مزدکى، در اساس معلول کوشش جامعه اى بیمار براى ترمیمِ خویش بود و هرگز دستاورد فکر و اندیشه شخصى به نام مزدک نمى توانست بود. بهواقع، این مصایب و دشوارى هاست که اصلاح خواهى را پدید مى آورد، و بى وجود نیازهاى درونى و بنیادین در یک اجتماع، هیچ نواندیشى نمى تواند جامعه اى را دیگرگون کند. از این منظر، بلاش و مزدک و هرمزد چهارم، یک معنا را برمى تافتند و جملگى طرحى نو را خواهان بودند تا با مقتضیّات روز علاج دردمندى هاى جامعه ایرانى گردد. پرواضح که کشته آمدنِ چنین اشخاصى به دست قدرت طلبان و اشراف زرسالار، در معنا عبارت بود از ذبحِ روح و طراوات جامعه و پدیدارىِ انفعالِ محض در تک تک افراد آن، افرادى که نه مى توانستند درکى از ناسیونالیسم داشته باشند و نه براى همیشه در سایه نظام کاست زندگى کنند. این گونه، آن روایت ها که از به هم بسته شدن سربازان ایرانى با زنجیر در جنگ با اعراب نقل ها دارند، خود از گسیختگى و سرخوردگىِ عمیقِ یک ملّتِ بزرگ حکایت دارد.

حال پرسش اساسى این است: اسلام و حتّى قیمومیّتِ عرب، کدام داشته اى را از ایرانىِ پایان عهد ساسانى مى ستانْد و کدام آرزویى را نامحققّ مى ساخت؟ به عبارت دیگر، برجاى این پرسش ها که چرا دولت ساسانى فروپاشید و ایرانیان مسلمان شدند، باید سؤال کرد که به کدامین دلیل آن دولت مستحقّ نابودى نبود و چرا نمى باید که ایرانى به اسلام مى گروید؟!

منابع

[1]. براى دیدن این تعبیر، رک: عبدالحسین، زرّین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، صص157ـ158.

[2]. براى آگاهى بیشتر در این باره، رک: ریچارد ن. فراى، عصر زرّین فرهنگ ایران، ص78.

[3]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص39. باید گفت که تعداد این خاندان هاى فئودالى را، با علاوه کردنِ دودمان شاهى، هفت تا شمرده اند و على الظّاهر این که در ایران هفت خاندان بزرگ در رأس نجبا و اشراف قرار بگیرند، یک رسم بسیار کهن بوده باشد; زیرا در زمان هخامنشیان هم صحبت از هفت تن است که داریوش را به شاهى برداشتند و در اسطوره هاى زرتشتى نیز به برگزینىِ هفت خاندان توسط کوىویشتاسپه اشاره رفته است. واضح است که هفت خاندان بزرگِ زمان ساسانیان را نمى توان اعقاب همان هفت تن عهد هخامنشى دانست، بلکه موضوع به تقدس عدد هفت بازمى گردد که سابقه اى طولانى در گیتى دارد. براى آگاهى بیشتر از توضیحات نولدکه دراین باره، رک: تئودور، نولدکه، تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص464ـ467.

[4]. درباره این مجلس و نقش اساسى آن در اداره کشور و تعیین شاهان اشکانى، رک: ایران در زمان ساسانیان، ص61.

[5]. در سالنامه سریانى وقایع اربیل یا اربل، از همکارى پادشاهان آدیابن و کرکوک با پارس ها در براندارى حکومت اشکانیان سخن رفته است; براى آگاهى بیش تر در این مورد رک میراث باستانى ایران، صص 334 - 335. هم چنین طبرى نقل کرده که: «گویند اردشیر در آغاز کارش نامه هاى رسائى به ملوک الطّوائف نوشت و دلایل حقّ بودن خود را بنمود و ایشان را به طاعت خود فراخواند.» به نقل از تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ص 50.

[6]. از کتیبه شاپور یکم در شهر نوبنیاد بیشاپور برمى آید که تا دوران این دومین شاه ساسانى، هنوز سه خاندان سورن، کارن و اسپهبد در ساختار حکومت نقش داشتند; براى آگاهى بیشتر، رک: میراث باستانى ایران، صص338ـ339.

[7]. اسامى حامیان نرسه در کتیبه موسوم به پایقلى درج شده است. براى آگاهى بیشتر رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، صص230ـ231.

[8]. براى دیدنِ این تعبیر، از جمله رک: جان هینلز، شناخت اساطیر ایران، ص9.

[9]. براى آگاهى از وضعیّت متضادّ جغرافیایى شبه جزیره عربستان، رک: تاریخ اسلام، پژوهش دانشگاه کیمبریج، صص31ـ35.

[10]. براى آگاهى بیشتر درباره این موارد، رک: مهرداد بهار، از اسطوره تا تاریخ، صص61ـ62.

[11]. براى آگاهى بیشتر از این شواهد، رک: رومن گیرشمن، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، صص31ـ34.

[12]. در سمت غرب، براى ساکنان دشت هاى بین النّهرین، استیلا بر کوه نشینانِ زاگرس یک ضرورت تمام عیار براى حفظ راه هاى بازرگانى و تهیه مواد معدنى اى بود که خود به کلّى فاقد آن بودند و در سوى شمال غرب، در طول تاریخ، بدویان ماوراى قفقاز از سکاها گرفته تا آلان ها، با گذر از گردنه هاى صعب العبور، به تاراج نواحى آبادانِ مجاور مى پرداختند. شرق و شمال شرق نیز از گذشته هاى دور، لگدکوب اقوامى مى شد که بیشتر با نیّت مهاجرت و نشیمن گزینى ــ و شاید کم تر با انگیزه تاراج گرى ــ تا اعماقِ ایران زمین را مى پیمودند. نمونه برجسته اینان همان آریاییانِ مشهور هستند که بنا به قول مشهور، از هزاره دوم پیش از میلاد به بعد، در امواج متوالى، تا آن سوى رشته کوه زاگرس را درنوردیدند و نیز اقوامى چون هون ها و سپس ترکان و تاتاران و مغولان، که جملگى از راه پهنه هاى بالنسبه گشوده ترِ شمال شرقىِ نجد ایران، به درون آن دست اندازى کردند; و بالاخرّه مرزهاى جنوبى ــ آن جا که دریاى پارس با کرانه هاى ایران پیوند مى خورد ــ شاهد رخنه گاه به گاهِ حبشیان و البته تازیانِ جنوبى بود که آمیزشى ماندگار با بومیان این نواحى را رقم زدند.

[13]. براى آگاهى بیشتر از این تحلیل رک: آ.کاژدان، ن. نیکولسکى و غیره، تاریخ جهان باستان، ج 1، ص357.

[14]. براى آگاهى بیشتر از تسلیم آسان بابل به کوروش و همکارى بى دریغِ اشراف بابلى با او، رک: لئوناردو، کینگ، تاریخ بابل، صص272ـ274; نیز به مرى، بویس،تاریخ کیش زرتشت، ج 2، صص 95ـ97.

[15]. دراین باره رک: تاریخ کیش زرتشت، ج1، صص 98ـ99.

[16]. شواهد تاریخى نشان مى دهند که منش پر تساهل و تسامح کوروش در برابر ملل مغلوب، چندان هم بى بدیل و استثنایى نبوده است. به عنوان مثال، یکى از پادشاهان سیماش، به نام کینداتو)Kindattu(هنگام فتح عیلام، هوشمندانه براى ایزد محلّى یا اینشوشیناک )Inshushinak( قربانى کرد و پرستشگاه او را مرمّت نمود تا به این وسیله همراهى مردم عیلام را به دست آورد. رک: جرج کامرون، ایران در سپیده دم تاریخ، ص47.

[17]. دراین باره رک: هنرى، لوکاس، تاریخ تمدّن، ج1، صص182ـ185.

[18]. براى آگاهى بیشتر، رک: میترا مهرآبادى، خاندان هاى حکومتگر در ایران باستان، صص 18ـ23.

[19]. براى آگاهى از اقدامات دو پادشاه نخست ساسانى در شهرسازى، دیگرگونى در راه هاى بازرگانى و پدید آوردن دولت هاى پوشالى مرزى، رک: میراث باستانى ایران، صص 341 ـ 344. جالب توجّه این که به روایت طبرى، اردوان پنجم، شاه اشکانى، در حین مجادله با اردشیر بر سرِ قدرت، به اقدامات اردشیر در ساختن شهرهاى نوین، به سختى اعتراض مى کرد. براى آگاهى از این نامه و دیدن شهرهاى پرشمارى که طبرى بناى آنها را به اردشیر نسبت داده، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص48ـ49.

[20]. درباره روابط ساسانیان با یهودیان، رک: عبداللّه، شهبازى، زرسالاران یهودى و پارسى، استعمار بریتانیا و ایران، صص 432ـ439 و 446ـ461.

[21]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ص47.

[22]. آیین هاى طهارت زرتشتى درباره پرهیز از مردار بسیار جدّى و تخلّف ناپذیر بوده و هست. براى آگاهى بیشتر رک: اوستا، بخش ویدئودات، فرگردهاى پنجم و هفتم.

[23]. براى آگاهى بیشتر از کیفیّات دیانت مانى، رک: ایران در زمان ساسانیان، صص 265ـ275.

[24]. در واقع از آغاز دوران ساسانى، وضع دیانت در خاورمیانه متحوّل شده بود و انواعى از فرقه هاى عرفانى و تشریفاتى در کنار دین هایى چون مسیحیّت و یهودیّت و زرتشتى گرى سر برآورده بودند. براى آگاهى بیشتر از این امر و تبعات آن که سبب شد ساسانیان برخلاف هخامنشیان نخواهند تا سیاست تساهل عامّ مذهبى در پیش گیرند، رک: میراث باستانى ایران، ص357.

[25]. براى آگاهى بیشتر از دو تاریخ ملّى و دینى ایرانیان کهن، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، صص 471ـ587.

[26]. دولت شاپور بى گمان بسیار قوى بوده است. او در جنگ هاى متوالى با روم به پیروزى هاى شگرفى دست یافت که نقطه اوج آنها را مى توان اسارت والرین، امپراتور روم و فتح شهر مستحکم هاترا دانست که هر یک در تواریخ کهن انعکاسى به تمام یافته اند. براى آگاهى بیشتر از روایات طبرى در این مورد و تعلیقات ارزشمند نولدکه در این باب، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص60ـ70.

[27]. ضعف دستگاه سلطنت در خلال ایّام پس از شاپور یکم، شرایط لازم براى برخورد با مانى را فراهم ساخت و او عاقبت در اواخر سلطنت بهرام یکم کشته شد. دوران بهرام یکم، مصادف با به اوج رسیدن فعالیّت موبد بزرگ ساسانى یعنى کرتیر است که سهم عمده اى در اعدام مانى ایفا کرد. قدرت کرتیر در دوران سلطنت نوزده ساله بهرام دوم به حدّ اعلاى خود رسید، چندان که به قولى در پشت سلطنت وى، قدرت واقعى در دست کرتیر بوده است. دراین باره رک: تاریخ ایران کمبیریج، ج3، ق1، ص228.

[28]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص 105.

[29]. دراین باره رک: تاریخ ایران کمبریج، ج 3، ق 1، ص243. همچنین براى آگاهى از نظر نولدکه که این تغییر روش از مدح به قدح را ناشى از سخت گیرى بر اشراف و تساهل مذهبى یزدگرد و مخصوصاً محبّت او به مسیحیان دانسته، رک: ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص106ـ107.

[30]. براى آگاهى از روایت طبرى از شرح ماوقع ــ که آن را به استجابت دعاى بزرگان و اشراف مربوط مى کند! ــ و توضیحات نولدکه در این باب که دست اشراف و موبدان را دخیل در توطئه قتل یزدگرد مى داند، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص108ـ111.

[31]. براى آگاهى بیشتر از این موارد، رک: ایران در زمان ساسانیان، ص373ـ374 و نیز براى دیدن روایت طبرى از موضع گیرى هاى اشراف که در این هنگام فرزندان یزدگرد را لایق پادشاهى نمى دانستند، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص123 و ص125.

[32]. براى آگاهى از این موارد، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، صص 244 و نیز ایران در زمان ساسانیان، ص 373 ـ 375. همچنین براى دیدن روایت طبرى از چرایىِ سپرده شدنِ این بهرام به دست ملوک لخمى حیره و امداد آن به این بهرام براى نیل به سریر سلطنت، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص 118ـ120 و ص124.

[33]. رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص125ـ126.

[34]. درباره نژاد و مسکن هپتالیان، آراى فراوانى ارایه شده است; براى آگاهى رک: میراث باستانى ایران، صص364ـ366.

[35]. دراین باره رک: ایران در زمان ساسانیان، ص391. گفتنى است که، به روایت طبرى، در خلال نزاع میان پیروز و هرمزد سوم، مادرشان دینگ در تیسفون چند ماهى با عنوان بانبشان بانبش (ملکه ملکه ها) سلطنت کرد (دراین باره رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص148 و نیز ایران در زمان ساسانیان، صص 391 ـ 392). به چشم راقم این سطور، این امر الگویى بوده که بر تخت نشستنِ بوران و آزرمیدخت را براى ایرانیان پذیرفتن مى کرده است.

[36]. تخارستان یا تخیرستان سرزمینى واقع در خاور بلخ است. براى آگاهى بیشتر و دیدن توضیحات نولدکه، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص148.

[37]. نولدکه معتقد بود که محتملاً رومیان در تحریک هفتالیان به حمله به ایران دست داشته اند; دراین باره رک: همان، ص150.

[38]. طبرى نقل کرده که پادشاهى پیروز بر مردم ایران، «شوم افتاد» و «همه کردار و گفتارش بر او و مردم مملکتش زیان و وبال آمد»; رک: همان، ص152.

[39]. طبرى نقل کرده که پس از کشته شدنِ پیروز در جنگ با هپتالیان، پسر او بلاش بر تخت نشست، امّا «برادر او کواذ براى گرفتن شاهى از دست او به نزاع برخاست امّا بلاش غالب آمد و کواذ پیش خاقان پادشاه ترک بگریخت تا از او یارى و مدد بخواهد و ... الخ»; رک: همان، ص162.

[40]. به نقل از همان، ص 149.

[41]. براى آگاهى بیشتر، رک: ایران در زمان ساسانیان، ص400. گفتنى است که تأکید فقه زرتشتى به حفظ پاکى آب، با برآوردن گرمابه به شکلى که همواره مرسوم بوده، تباین داشته است.

[42]. دراین باره رک: همان، ص450. مشهور است که در پیامد این رویداد، در ایران این ضرب المثل مشهور شد: «باد سوخرا (= زرمهر) از وزیدن فرومرد و باد مهران وزید»!

[43]. به نقل از میراث باستانى ایران، ص376.

[44]. به نقل از ایران در زمان ساسانیان، صص180ـ181.

[45]. «اصل قابل عزل بودن شاه اسلحه خطرناکى بود در دست موبدان. اگرچند مدعى براى سلطنت پیدا مى شد و هریک از آنها متکى بر یک فرقه از نجباى عالى مرتبت بودند، رأى روحانى اعظم قاطع مى گردید، چه او نماینده قدرت دینى و مظهر ایمان مذهبى ملت محسوب مى شد» به نقل از همان، صص 359ـ360.

[46]. براى آگاهى بیشتر، رک: همان، ص176.

[47]. در شاهنامه فردوسى و نیز سیاست نامه خواجه نظام الملک، مزدک یک روحانى و موبدان موبد معرّفى شده است.

[48]. گروش قباد به مزدک هرچند بر مبناى محاسبات زیرکانه اى بود، لیکن نمودى جدّى داشت: «مى گویند که هنگامى که شاهنشاه ساسانى، کواذ (531 ـ 488 م)، تعالیم مزدک را پذیرفت، به دست نشانده اش منذر سوم نیز دستور داد که چنین کند. هنگامى که منذر خواستِ پادشاه را نپذیرفت شاهنشاه آن را به حارث بن عمرو، رییس قبیله کنده تکلیف کرد و او نیز پذیرفت که اعراب نجد و حجاز را به قبول آیین نوین وادارد ... از این روى، پاره اى از اعراب مکه از آیین مزدکى پیروى مى کردند (تزندق) و به هنگام ظهور محمد(ص) که کمابیش دو نسل بعد روى داد هنوز گروهى در مکه بودند که در گذشته مزدکیان (زنادقه) خوانده مى شدند» به نقل از تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، صص713ـ714. با این اوصاف، باید دانست که پشتیبانىِ کواذ از مزدک ــ لااقل در درون ایران ــ نمى توانسته با زور و اجبار همراه بوده باشد، چرا که قباد جنگى موفقیّت آمیز را با روم پشت سر نهاد و البته اگر در میان بزرگان هواخواهانى نمى داشت، براى او غلبه بر دشمن خارجى ممکن نمى گشت. از این همه، یک نتیجه قطعى مستفاد مى شود: رفرم مزدکى در میان توده هاى مردم و نیز بزرگان هواخواهان فراوانى داشته است.

[49]. رک: ایران در زمان ساسانیان، صص 452 ـ 453. در واقع مى توان جنبش مزدکى را جلوه اجتماعى و اقتصادى آیین مانى دانست; دراین باره رک: میراث باستانى ایران، ص 356. باید دانست که مزدک خود بنیادگذار این آیین نبود، بلکه همچنان که طبرى هم روایت کرده، او در واقع مبلّغِ آیینى بود که شخصى به نام زرادشت پسر خُرَگان آورده بود. براى آگاهى بیشتر دراین باره رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص184ـ185 و ص485.

[50]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص458. جالب توجّه است که طبرى هم به پرهیز مزدکیان از خوردن گوشت اشاره دارد (رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص179) و هم در شرح خصلت هاى کواذ (= قباد)، از پرهیز مزدکیان از خون ریزى سخن رانده است: «کواذ زندیک بود و همه نیکى نشان مى داد و از خون ریزى پرهیز مى کرد و چون نمى خواست خونى ریخته شود با دشمنانش به نرمى رفتار مى کرد.» (به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص178) واضح است که این صفات براى دیانت مزدکى که خود دنباله منطقى مانى گرى بود، طبیعى است; لیکن تواریخ مأخوذ از عهد ساسانى، معمولاً در کنار چنین اشاراتى بر کشتار و خون ریزى مزدکیان هم اشاره دارند که یا از اساس جعلى است و یا نشان از عصیان مردم فرودستى دارد که از برکت جنبش مزدکى، سر در پىِ انتقام گیرى هاى شخصى خود نهاده بودند.

[51]. مؤلّف ملل و نحل، تاریخ و باورهاى مزدکى را چنین نقل کرده است: «و از آن جمله مزدکیه اند. اصحاب آن مزدک که در ایام قباد، والد انوشیروان ظاهر شد و قباد را به مذهب خود دعوت نمود] و او مذهب مزدک را پذیرفت[ و انوشیروان بر رسوایى و افتراى او واقف گشت; ]پس او را بخواست و پیدا کرد[ و به تیغ سیاست سرش را از تن جدا کرد. ورّاق مى گوید که قول مزدکیه موافق قول اکثر مانویه است: در کونین و اصلین. الا آن که مزدک گوید که افعال نور به قصد و اختیار است و افعال ظلمت به خبط و اتفاق و نور داناى صاحب حس است و ظلمت جاهل نابینا است و مزاج بر خبط و اتفاق است، نه به قصد و اختیار و خلاص نور از ظلمت هم به خبط و اتفاق است نه به اختیار و مزدک مردم را از دشمنى و کارزار کردن و نزاع کردن با هم منع مى کرد و چون بیشتر نزاع مردم به سبب مال و زنان بود، زنان را حلال گردانید و اموال را مباح کرد و تمام مردم را در مال ها و زنان شریک ساخت، چنان که در آب و آتش و علف شریک مى باشند.» توضیح ضرورى آن که به نظر مى رسد شهرستانى این مطالب را از ابوعیسى ورّاق نقل کرده که فردى زرتشتى بوده است و جالب توجّه است که ابن الندیم در الفهرست درباره این ابوعیسى ورّاق چنین آورده: «و من رؤسائهم المتکلمین الذین یظهرون الاسلام و یبطنون الزندقه».

[52]. طبرى درباره این باورهاى مزدکیان چنین گفته است: «]مزدکیان[ مى گفتند که مى خواهند از توانگران بگیرند و به درویشان بدهند و از دارایان بازگیرند و به ناداران باز پس دهند. و اگر کسى خواسته و زن و کالاى بیشترى داشته باشد در آن زیادتى حقّى بیش از دیگران ندارد و مردمى که از طبقه پایین بودند این فرصت را غنیمت شمردند و بر مزدک و یاران او گرد آمدند و از او پیروى کردند.» (به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص170ـ171.)

[53]. قباد همواره از نیرو گرفتنِ اشراف بر دستگاه سلطنت، بیم داشت. او پس از دست یابى به سلطنت، سوخرا وزیر مقتدر خویش و نیز اسپاهبد سیاوش را ــ که هر دو از خاندان هاى اشرافى کهنى بودند ــ کشت و مانع از قدرت یابى مجددّ امثال آنان گشت. براى آگاهى بیشتر رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در ...، صص 165 ـ 170 و همچنین تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص249.

[54]. از جمله نکاتى که در خیزش مزدک کم تر مورد توجّه واقع شده، موضوع هم زمانى عجیب آن با پایان هزاره زرتشت است. چنان که مى دانیم، در باور مزدیسنان، عمر گیتى دوازده هزاره دانسته شده و انتهاى هر هزاره اى را قرینِ شوربختى و مصایب مى شمرده اند. زرتشت در سرآغاز هزاره دهم به دنیا آمد و به موجب همان باور کهن مى باید که در انتهاى این هزاره موجى از بلایا بر ایران زمین بتازند. جالب توجّه این که دورانِ به سلطنت رسیدنِ اردشیر یکم مصادف با پایان هزاره زرتشت ــ بنا بر روایات سنّتى ــ بود. اردشیر براى حلّ مشکل هزاره گرایى ــ و بدبینى منتّج از آن ــ که در میان مردمانش رایج بود، در تاریخ گذارى ها چندان دست برد که پایان هزاره را 257 سال به عهده تعویق افکنْد و البته این امر با کوتاه وانمود کردنِ دوره حکومت اشکانیان میسّر شد. به هر حال، تاریخ خیزش مزدک به نحوى باورنکردنى، مقارن پایان این هزاره نوپدید است! براى آگاهى بیشتر از این امر، رک: تاریخچه مکتب مزدک، صص 152 ـ 154. با این توصیفات، پرسشى مهمّ جلوه گر مى شود: آیا باور به شوربختىِ ناگزیر در آخر هزاره زرتشت، ربطى به انگیزش هاى جنبش مزدکى داشته است؟ مع الاسف باید اعتراف کنیم که تا پیدا شدن مدارکى جدیدتر، پاسخى بر این پرسش نداریم.

[55]. دراین باره رک: تاریخچه مکتب مزدک، صص58ـ60 و ص80.

[56]. براى آگاهى از نظر نولدکه دراین باره، رک: تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ص172. فراى نیز معتقد است که «دشمنى دستگاه پادشاهى با بزرگان و نیروى شگرف آنان، موجب پشتیبانى قباد از مزدک شد.» به نقل از میراث باستانى ایران، ص356.

[57]. پیش تر درباره دست درازى مزدکیان بر اموال اشراف مطالبى آوردیم، لیکن باید دانست که این جنبش در اضمحلال رکن دیگر اشرافیّت ــ یعنى پاکى خون ــ نیز نقش مهمّى ایفا کرد; چه به قول طبرى، بر اثر اقدامات مزدکیان «گوهر پست با گوهر بالا بیامیخت» رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص185.

[58]. به روایت طبرى، انوشه روان دستور داد: «تا فرزندان خاندان هاى اصیل را که بى سرپرست بودند از آن او بنویسند; آن گاه دختران ایشان را به هم پایگانشان شوهر داد و جهاز ایشان را از بیت المال بپرداخت و به جوانان آن خاندان ها از خانواده اشراف زن داد و خرج آن را بداد و ایشان را بى نیاز ساخت و دستور داد که در دربار بمانند تا از ایشان در مناصب و کارهاى دولتى یارى جوید.» به نقل از همان، صص193ـ194.

[59]. و البته این انوشه روان هم کوشید تا از بقایاى خاندان هاى اشرافىِ مضمحل شده، طبقه اى مطیع خود بهوجود آورد; دراین باره رک: همان، ص194.

[60]. براى آگاهى بیشتر ازجنبه هاى اصلاح طلبانه آموزه هاى مزدک، رک:مهرداد،بهار، جستارى چند در فرهنگ ایران، صص245ـ278.

[61]. قباد ( = کواذ) براى استوار کردن پادشاهى خسرو، ضمن پیشنهاد صلح قطعى به ژوستن امپراتور روم، از او خواست تا خسرو را به فرزندى بپذیرد. دراین باره رک: ایران در زمان ساسانیان، صص473ـ474.

[62]. به تعبیر نولدکه، هرچند سرکوبى مزدکیان در عهد پدرش قباد آغاز شد، لیکن در معنا انوشه روان صحنه گردان اصلى بوده است. رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص190.

[63]. روایت طبرى دراین باره شاهدى است بر تداوم نهضت مزدکى در آغاز سلطنت انوشه روان و کوشش هاى او براى سرکوبى اینان: «خسرو مردم را از پیروى به نوآورى هائى که ]... [مزدک پسر بامداذ آورده بود بازداشت و بدعتشان را برانداخت و مردم بسیارى از ایشان را که بر آن بدعت ثابت ماندند و از آن بازنیامدند بکشت و ...» به نقل از همان، ص 185; نیز رک: همان، ص193.

[64]. پیش تر معمول بود که هر ساله میزان محصول را مى سنجیدند و بر مبناى آن مالیات مى گرفتند، امّا انوشه روان مقررّ داشت تا خراجى ثابت از زمین هاى کشاورزى بر مبناى مساحت و شماره درختان اخذ شود. البته باید دانست این انوشه روان گماشتگان دولت و مغان و سپاهیان و برجستگان را کماکان از پرداخت مالیات معاف داشت; دراین باره رک: میراث باستانى ایران، صص365-366.

[65]. براى آگاهى از روایت طبرى از اقدامات خسرو براى برقرارى امنیّت، رک: تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، صص 185ـ190 و ص195.

[66]. دراین موارد رک: همان، ص195.

[67]. براى آگاهى بیشتر از این گونه اقدامات انوشه روان در التیام مصایب وارد آمده بر اشراف، رک: همان، صص193ـ194.

[68]. رک: عصر زرّین فرهنگ ایران، صص 24ـ25.

[69]. رک: همان، ص34.

[70]. قابل ذکر است که برخى محققّان به وجود هم زمانى و نوعى تشابه میان اصلاحات عصر انوشه روان با تحوّلات انجام شده در امپراتورى روم شرقى اشاراتى کرده اند. براى آگاهى بیشتر، رک: میراث باستانى ایران، ص365.

[71]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص484.

[72]. براى آگاهى از این امر و اهمّیتى که انوشه روان به این امر مى داد، رک: میراث باستانى ایران، صص364ـ366.

[73]. رک: ن. پیگولوسکایا،شهرهاى ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ص455.

[74]. طبرى روایت کرده است که: «پیش از فرمانروایى خسرو انوشروان پادشاهان ایران از هر کوره اى به اندازه آبیارى و آبادانى آن سه یک یا چهاریک یا پنج یک یا شش یکِ برداشت آن خراج مى گرفتند و سر گزیت هر کس مالى معیّن بود ]...[ خسرو بفرمود تا خرمابنان و درختان زیتون را بشمارند و نیز مردم را سرشمارى کنند و...» به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص266.

[75]. رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص251.

[76]. طبرى این امر را چنین روایت کرده است که: «... امّا سر گزیت را بایستى همه بپردازند به جز اشراف و بزرگان و جنگیان وهیربذان و دبیران و هر که (جز ایشان) در خدمت پادشاه بود; و مردم را به اندازه کمى و بیشى خواسته شان طبقه بندى کردند و...» رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص270.

[77]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص267.

[78]. رک: عصر زرّین فرهنگ ایران، ص23

[79]. طبرى نقل کرده که: «خسرو به جنگجویان ساز جنگ و چارپایانى که به کار جنگ آیند بداد.» «در کار اسواران بنگریست و به هرکه خواسته نداشت اسب و ساز جنگى داد و وظیفه اى برایشان مقرّر کرد تا مایه قوّت ایشان باشد.» (رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص187).

[80]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص490.

[81]. درباره اصلاحات نظامى انوشه روان، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص252.

[82]. تا پیش از آن، ایران فقط یک «ایران سپاهبذ» داشت. براى آگاهى از این امر و تبعات آن، رک: میراث باستانى ایران، ص 367 و نیز به تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص185ـ186.

[83]. دراین باره رک: عصر زرّین فرهنگ ایران، ص 78. گفتنى است که در مراحل اوّلیه فتح ایران، بسیارى از اساوره، همراه و همگام با مهاجمان عرب در لشکرکشى ها شرکت مى کردند و به این دلیل از پرداخت مالیات هم معاف مى شدند; براى آگاهى بیشتر از این موارد، رک: همان صص78ـ83; نیز تاریخ اسلام کیمبریج (ازاسلام تا سلاجقه)، ص32.

[84]. رک: عصر زرّین فرهنگ ایران، ص24.

[85]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ص 496.

[86]. رک: همان، صص497ـ498.

[87]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص575. به روایت طبرى «هرمزد مردى بود با فرهنگ. نیّت او نیکى به ناتوانان و تنگ گرفتن بر اشراف بود; از این روى اشراف او را دشمن داشتند و کینه او به دل گرفتند. او نیز در دل خویش ایشان را دشمن مى داشت و به ایشان کینه مىورزید». (رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص287ـ288).

[88]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص290.

[89]. براى آگاهى از تفسیر جالب توجّه نولدکه در این باب، رک: همان، ص 288.

[90]. رک: ایران در زمان ساسانیان، ص577.

[91]. به نقل از همان، ص 291.

[92]. رک: تاریخ ایران کمبریج، ج 3، ق 1، صص260ـ261; نیز براى دیدن روایت طبرى از این رویداد و تفسیر نولدکه بر آن، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص294ـ295.

[93]. به روایت طبرى، خسرو تلویحاً با کشتن پدرش هرمزد موافقت کرده بوده است; براى آگاهى بیشتر دراین باره و تفسیر نولدکه بر آن، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص303.

[94]. به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص373ـ374.

[95]. طبرى نقل کرده که خسرو اپرویز دستور به کشتن تمام زندانیان داد که شماره آنان به سى و شش هزار تن مى رسید و حتّى تصمیم داشت که سپاهیانى که از هراکلیوس شکست خورده بودند، به قتل آورد; رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص377.

[96]. دراین باره رک: ایران در زمان ساسانیان، ص357.

[97]. رک تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، صص 316 ـ 317.

[98]. درباره این مدّعا، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص269.

[99]. رک: همان.

[100]. رک: همان، ص 270. در کتاب طبرى روایتى وجود دارد که دقّت در آن، از حیث درک نفرتِ فراگیرى که مردمان از خسرو اپرویز در دل داشتند، حائز اهمّیت است: «خسرو مردم را پست مى شمرد و چیزهایى را سبک مى داشت که هیچ پادشاه رشید و دوراندیش سبک نمى دارد. ]...[ خسرو از چند روى دشمنى مردم مملکت خود را به خود برانگیخت: نخست آن که ایشان را پست مى شمرد و بزرگان ایشان را خرد مى داشت; دوم آن که فرّخان زاد پسر سمَىّ را که بیگانه خشنى بود بر ایشان چیره ساخت; سوم آن که دستور داد تا بندیان را بکشند; چهارم آن که مى خواست سپاهیانى را که از هراکلیوس و رومیان گریخته بودند بکشد.» (به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص377 ـ 378).

[101]. درباره حوادث پس از خسرو اپرویز، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص267. براى دیدن روایت هاى طبرى از این دوران و تعلیقات ارزشمند نولدکه، رک:تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص 408ـ416.

[102]. نیرو و جسارت اسپهبدان ایران را مى توان در خواستگارىِ یکى از آنان از آزرمیدخت دید. به روایت طبرى: «در آن روزگار، بزرگ ایرانیان فرّخ هرمزد سپهبذ خراسان بود و او کس فرستاد و از آزرمیدخت خواستگارى کرد. آزرمیدخت چنین پاسخ داد: "شهبانو را نشاید که شوهر کند و من مى دانم که تو در همه روزگار خود خواستار آن بودى که کام از من برگیرى; اکنون فلان شب پیش من آى". فرخ هرمزد چنان کرد ]...[. آزرمیدخت به رئیس جانداران خود سپرده بود که در همان شب که به فرخ هرمزد نوید داده بود، در کمین بایستد و او را بکشد. ]...[. بامدادان مردم فرّخ هرمزد را کشته یافتند. ]... [فرّخ هرمزد را پسرى بود به نام رستم و او همان بود که یزدگرد چندى بعد او را به جنگ عرب فرستاد.» (به نقل از تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص412ـ413).

[103]. به باور ایرانیان کهن، فرّ یا خوِرنه یا فَرّه یا خُرّ، فروغ یا موهبتى ایزدى بود که هر کس از آن بهره مند مى شد، برازنده سرورى و سالارى مى گردید و مى توانست به شهریارى برسد. در اوستا معمولاً از دو فر، یاد مى شود:«اَیریَنِمْ خَورنُ» (= فرّایرانى) و «کَوئِنِمْ خَوِرنُ» (= فرّکیانى). فرّایرانىْ خِرَد و دارایى نیک مى بخشد و دشمنان ایران و اهریمنان را درهم مى شکند; و فرّکیانىْ بهره ناموران و شهریاران و اَشَوَنان مى شود تا از پرتو آن به رستگارى و کامرایى برسند. افتخار بهره مندى از فرّکیانى، پس از گشتاسپ شاه کیانى، نصیب هیچ کس نشده است، ولى اهوره مزدا آن را براى ایرانیان ذخیره کرده تا در آخرت آن را به سوشیانت عطا کند.

[104]. درباره شورش بهرام چوبین رک: ایران در زمان ساسانیان، صص578 ـ 581. همچنین براى آگاهى بیشتر از این که تا پیش از این بهرام، هیچ نافرّه مندى نتوانسته بود بر تخت سلطنت بنشیند، رک: تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص234.

[105]. دراین باره رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص297.

[106]. رک: همان، ص581.

[107]. رک: همان، ص646. گفتنى است که علّت پایدارى ده ساله وستهم را حمایت طرفداران سابق بهرام چوبین از او دانسته اند و این که در معنا وستهم، جانشین بهرام بود; دراین باره رک: تاریخ ایران کمبریج، ج 3، ق 1، ص262.

[108]. به نقل از تاریخ ایران کمبریج، ج3، ق1، ص262.

[109]. این نکته از طرفى دیگر مى تواند پاسخى باشد به آن نظریه که تشیّع ایرانیان را دستاورد تداومِ باورداشت به مفهوم فرّه در هیئت امامان دوازده گانه قلمداد مى کند.

[110]. براى آگاهى بیشتر، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، صص355ـ366.

[111]. به نقل از تاریخ ایران بعد از اسلام، ص 287.

[112]. براى آگاهى از این امر که غالباً مورد خلط واقع مى شود، رک: عصر زرّین فرهنگ ایران، ص75 و ص80.

[113]. به روایت طبرى، پس از یورش اعراب به بین النّهرین، ساکنان روستاها و مالکان زمین هاى کشاورزى از بوم خویش مى گریختند; لیکن پس از اندک مدّتى، با بستن پیمان مالیات و جزیه، بازمى گشتند (رک: تاریخ طبرى، ج پنجم، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات اساطیر، چاپ چهارم، از جمله ص 1807 و ص 1835). همچنین براى آگاهى بیشتر از این که تازیان پس از فتح ایران، اداره امور محلّى را به دهقانان و خرده مالکان مى سپردند، رک: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ص468.

سید مجتبی علوی