شبهه عرضه شدن اعمال بر پیامبر

مقدمه:

یکی از ادله قاطع بر بطلان عقاید وهابیت ، عرضه شدن اعمال ما بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است ، سلفی های تکفیر و وهابیون  بحث  از عرضه شدن اعمال بر پیامبر(ص) و ائمه اطهار را رد می کنند.
 
هابیون قائلند که  اگر رسول خدا ﴿صلی الله علیه و آله ﴾ نستجیر بالله مرده و رفته ، این اعمال ما چگونه بر ایشان عرضه می شود ؟
 
آگاهى خدا و پیامبر(ص) ومؤمنان از عملکرد همان عقیده‌ى شیعه  می باشد که به عنوان «عرضه‌ى اعمال» بر اولیاى خدا از آن یاد می شود.
 
شیعیان و برخی از اهل سنت از آیات رؤیت و شهادت و برخی روایات برای اثبات عرضه اعمال استفاده کرده‌اند.عَرضه اَعمال یا عرض اعمال به ارائه‌شدن اعمال انسان‌ها توسط فرشتگان به پیامبر(ص) و ائمه اطهار گفته می‌شود.
 
 بر اساس آیات قرآن و روایات، این افراد، شاهدان اعمال انسان‌ها بوده و در زمان‌های مشخصی مانند دوشنبه و پنجشنبه نیز اعمال انسان‌ها بر آن‌ها عرضه می‌شود. یا این عرضه، روزانه یا هر هفته و هر ماه انجام مى‌گیرد
 
 به‌هنگام مرگ و در قیامت نیز مجموع اعمال، به آنها عرضه می‌گردد. این عرضه به منظور هدایت تکوینی انسان صورت گرفته و عبادتی برای فرشتگان است.
 
در این مطلب اشاره مختصری داریم به  تصریخ قرآن  و روایات  شیعه و سنی بر عرضه اعمال به اولیا الهی از جمله پیامبر(ص) و اولیا الهی که در مجموع پاسخی است بر اشکال وهابیون بر عرضه اعمال بر اولیا الهی.
 

عرضه اعمال در آیات قرآن

غافل  بودن وهابیت تکفیری از اینکه این عرضه اعمال ، پشتوانه قرآنی محکمی دارد و ردّ‌ این مطلب در واقع ردّ‌ قرآن است. دو آیه شریفه زیر به روشنی این مطلب را اثبات می‌نماید:
 
1- «یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ. [1].
 
هنگامى که به سوى آن‌ها (که از جهاد تخلّف کردند) بازگشتید، از شما عذرخواهى مى‏‌کنند. بگو: «عذرخواهى نکنید، ما هرگز به شما ایمان نخواهیم آورد.
 
 چرا که خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته و خدا و رسولش، اعمال شما را مى‏‌بینند سپس به سوى کسى که داناى پنهان و آشکار است بازگشت داده مى‏‌شوید و او شما را به آنچه انجام مى‏‌دادید، آگاه مى‏‌کند.»
 
2- «وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ[2].
بگو عمل کنید! خداوند، رسول او و مؤمنان، اعمال شما را مى‏‌بینند. و به زودى، به سوى داناى نهان و آشکار، بازگردانده مى‏‌شوید و شما را به آنچه عمل مى‏‌کردید، خبر مى‏‌دهد.».
 
 بنابراین گرچه در آیه اول رؤیت را به خداوند عزّ وجلّ و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نسبت داده ولی در آیه دوم علاوه بر خدا و رسول، به مؤمنان نیز نسبت داده است.
 
منظور از مومنان در آیه ی مذکور با توجه به روایاتی که در منابع شیعه از رسول خدا و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) وارد شده، مصداق «مؤمنان» را ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) می‌دانند.
 
در نتیجه آن بزرگوارن نیز بر اعمال بندگان آگاه هستند. در روایات صحیح اهل سنت، تصریح شده است که حتی اعمال زنده‌ها بر اموات نزدیک انسان نیز عرضه می‌شود.
 
 و علمای اهل سنت این مطلب را تایید کرده و می‌گویند که خداوند متعال آنها را از اعمال بندگان آگاه می‌سازد. اما درباره چگونگی عرضه اعمال تعبیر روایات شیعه مختلف است؛
 

سه شبهه به آیات مذکور

شبهه اول : یکی این است که منظور از رؤیت،‌ علم است؛ یعنی مؤمنان از اعمال بندگان با خبر می‌شوند[3].
 
پاسخ:اما این تفسیر اشتباه است چرا  که منظور از رؤیت در آیه مبارکه به معنای رؤیت بصری است و نه رؤیت علمی؛ چرا که این فعل در آیه شریفه یک مفعول گرفته است. جوهری می‌نویسد:
 
«الرؤیة بالعین تتعدى إلى مفعول واحد، وبمعنى العلم یتعدى إلى مفعولین. [4] رؤیت با چشم، یک مفعولی و رؤیت به معناى علم و آگاهی دو مفعولی است.»
 
شبهه دوم: این است که مراد از "اعمال" در آیه، آثار و نتایج مترتب بر آن است نه خود اعمال.[5]
 
پاسخ:اما این تفسیر نیز جدای از اینکه خلاف ظاهر آیه است، اشکال دیگری نیز دارد و آن اینکه این فقط مؤمنان نیستند که آثار اعمال مؤمنان را می‌بینند، بلکه حتی کفار نیز آثار اعمال مؤمنان را می‌بینند.
 
شبهه سوم: این است که رؤیت مؤمنان در قیامت صورت می‌گیرد نه دنیا.[6]
 
پاسخ: این کلام نیز نادرست است چراکه در آیه مبارکه دو مقطع زمانی مطرح شده: «فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ» و نیز: «وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ».
 
 از آنجا که مقطع دوم مربوط به آخرت است، قطعاً باید این مقطع اول در دنیا باشد. بنابراین در همین دنیا پیامبر (صلی الله علیه و آله) و گروهی از مؤمنان صالح، که قطعاً ائمه (علیهم السلام) از آنانند، اعمال بندگان را می‌بینند.
 

آیا عرضه اعمال به اولیای الهی با ستّار العیوبی خداوند منافات ندارد؟

طرح شبهه
مگر خداوند «ستّار العیوب» نیست؟! پس چرا طبق آیه 105 سوره توبه علاوه بر خداوند، پیامبر و گروهی از مومنین نیز اعمال انسان را می بینند؟!
 
یا طبق بیان برخی از روایات، اعمال انسان به ائمه(علیهم السلام) عرضه می گردند؟! از آن گذشته چرا برخی عرفا می توانند با چشم برزخی بر حقیقت پنهان آدمیان آکاهی یابند؟!
 
پاسخ شبهه
اولا: این گونه نیست که خداوند در همه احوال از رسوایی بدکاران و معصیت کاران جلوگیری و آبروی شان را حفظ کند؛ خدا عیب انسانهای هتّاک(پرده در) و بی پروا را آشکار می کند.
 
 ثانیا: اطلاع معصومین و اولیاء از اعمال آدمی نتیجه اثر وضعی گناه می باشد؛ چون گناه هر کس اثری وضعی در نظام تکوین می گذارد که بندگان صالح و متقی خدا قدرت تشخیص چنین آثاری را دارند و علم آنها همیشه از ارائه گزارش ناشی نمی شود.
 
 ثالثا: هنگامى که انسان بداند علاوه بر خداوند، پیشوایان محبوبش و برخی از اولیاء الهی نیز می توانند از رفتارهایش مطلع شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى کند و مراقب اعمال خود خواهد بود.
 
 رابعا: از آنجا که آن اولیای گرامی از هیچ تلاشی برای کمک به انسان و رشد دادن او کوتاهی نمی کنند علم آنها به اعمال ما برای خود ما مفید خواهد بود.
 
 خامسا: انسان ‌هایی که می توانند علم به اعمال انسان داشته باشند، جز آنچه که مطلوب و مرضی الهی است نخواهند دید. خداوند اطلاع از اعمال بندگان را به کسانی عنایت می کند که محرم اسرار باشند.
 

عرضه اعمال در روایات شیعه

عرضه اعمال به محضر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از مباحث مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است و طبق روایات شیعه، اعمال بندگان بر ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نیز عرضه می‌شود؛
 اما در روایات اهل سنت بحث عرضه اعمال بر اهل قبور و اموات نزدیک بازماندگان نیز مطرح شده است. در این نوشتار به صورت اختصار این بحث را ابتدا از دیدگاه روایات شیعه بررسی می‌نماییم.
 
عرضه اعمال بر پیامبر(ص)
تعدادی از روایات معتبر بیانگر این نکته هستند که اعمال بندگان الهی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود:
 

1-عرضه اعمال توسط شاهدان خدا در روی زمین

1- امام باقر (علیه‌السّلام) در روایت صحیح در پاسخ سؤال از عرضه شدن اعمال به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: این مطلب قطعی است و تردیدی در آن وجود ندارد:
 
 حَدَّثَنَا السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) قَالَ: سَاَلْتُهُ عَنِ الْاَعْمَالِ هَلْ یُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قَالَ مَا فِیهِ شَکٌّ قِیلَ لَهُ اَ رَاَیْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ لِلَّهِ شُهَدَاءُ فِی اَرْضِهِ. [7]
 
محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر (علیه‌السّلام) سؤال کردم آیا به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اعمال عرضه می‌شود؟ فرمود: در این مطلب شکی نیست.
 
برای ایشان گفته شد نظر شما درباره آیه: «اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون؛ [۳چیست؟
فرمود: خداوند در روی زمین شاهدانی دارد.
 
2- محمد بن مسلم وزرارة قال سئلنا ابا عبدالله عن الاعمال تعرض علی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال ما فیه شک ثم تلا هذه الآیة قل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون قال ان لله شهداء فی ارضه. [8]
 
در این روایت امام صادق (علیه‌السّلام) عرضه اعمال را به رسول خد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قطعی دانسته و در پایان تصریح کرده است که «برای خداوند شاهدانی در روی زمین است» که این قسمت از روایت، تفسیر کلمه «المؤمنون» خواهد بود.
 

2-عرضه تمام اعمال به پیامبر(ص)

1- به نقل از کلینی در روایت صحیح امام هشتم (علیه‌السّلام) فرمودند که تمام اعمال (خوب و بد) بندگان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود:
 
عِدَّةٌ مِنْ اَصْحَابِنَا عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا (علیه‌السّلام) یَقُولُ اِنَّ الْاَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اَبْرَارَهَا وَ فُجَّارَهَا. [9]
 
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرماید. همانا کردار نیک و بد بندگان بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود.
 
2-  فی الصحیح. عن الوشاء قال: سمعت الرضا (علیه‌السّلام) یقول: ان الاعمال تعرض علی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ابرارها و فجارها. [10]
 
در روایت صحیح از وشاء آمده است که می‌گوید از امام هشتم (علیه‌السّلام) شنیدم: اعمال خوب و بد بندگان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود.
 

3-عرضه اعمال و اندوهگین شدن پیامبر(ص)

امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت موثق دیگر نیز به عرضه شدن اعمال به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تصریح کرده‌اند:

عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ کَیْفَ نَسُوؤُهُ فَقَالَ اَمَا تَعْلَمُونَ اَنَّ اَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَاِذَا رَاَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ سُرُّوهُ. [11]
 
سماعه می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیدم که می‌فرمود: شما را چه می‌شود که پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ناراحت و‌ اندوهگین می‌کنید؟ مردی گفت: چگونه ایشان را ناراحت می‌کنیم؟!
 
 حضرت صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: مگر نمی‌دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می‌شود و چون گناهی در آن ببینند،‌ اندوهگین می‌شوند؟
 
بنابراین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ناراحت نکنید و ایشان را (با عبادات و طاعات خویش) مسرور سازید.
 
در روایت موثق که همانند روایت صحیح است، سماعه از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیده است که فرمود: شما را چه شده است که رسول خدا را ناراحت می‌کنید؟. ..
 

4-عرضه اعمال هر صبح بر پیامبر (ص)

امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت دیگری که مؤید روایات گذشته است، فرموده‌اند که اعمال بندگان هر صبح بر آن حضرت عرضه می‌شود:
 
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَبِی حَمْزَةَ عَنْ اَبِی بَصِیرٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ تُعْرَضُ الْاَعْمَالُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اَعْمَالُ الْعِبَادِ کُلَّ صَبَاحٍ اَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ [12] وَ سَکَتَ. [13]
 
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: همه اعمال (خوب و بد) بندگان در هر صبح بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود.
 
 پس مراقب اعمال‌تان باشید و معنای گفتار خداوند تعالی همین است، همانجا که می‌فرماید: اعمال‌تان را انجام دهید که محققاً خدا و رسولش کردار شما را می‌بیند. امام تا این‌جا آیه را تلاوت نمودند و ساکت شدند.
 
در نتیجه طبق این روایات صحیح و معتبر، اعمال بندگان به محضر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود و در این مطلب جای شک و تردیدی نیست.
  

عرضه اعمال بر ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام)

دسته دیگری از روایات بیان می‌کنند که اعمال بندگان خداوند بر ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) نیز عرضه می‌شود و آنها نیز پرونده اعمال را می‌بینند.
 
1-مصداق «مؤمنون» در این آیه کیست؟
مضمون آیه «فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» این است که خداوند، رسول خدا و مؤمنان اعمال بندگان الهی را می‌بینند. به عبارت دیگر: پرونده اعمال انسان‌ها ب ه‌محضر خداوند، رسول خدا و مؤمنان عرضه می‌شود.
 
در این‌که مصداق «مؤمنون» در این آیه چه کسانی هستند، روایات فراوان آن را به ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) تفسیر و تاویل می‌کنند.
 
در روایت صحیح از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده که ایشان کلمه «المؤمنون» را به ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) تفسیر کرده‌اند و نشان می‌دهند که آنها نیز پرونده اعمال بندگان را می‌بییند.
 
روایت اول:
 این روایت را محمد بن حسن صفار در کتاب ارزشمند خود با این سند نقل کرده است:
 
حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ الْمِیثَمِیِّ قَالَ: سَاَلْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ هُمُ الْاَئِمَّةُ. [14]
 
یعقوب بن شعیب میثمی می‌گوید: از محضر امام صادق (علیه‌السّلام) درباره آیه «فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» سؤال کردم، حضرت فرمودند: آنها ائمه (علیهم‌السّلام) هستند.
 
در اصول کافی نیز این روایت آمده و عبارت «عدة من اصحابنا» در اول همین سند اضافه شده است: علامه محمدتقی مجلسی در کتاب (روضة المتقین) در شرح این قسمت «وَ اِنْ کَانَ الْعَرْضُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْمَکْرُ لِمَاذَا»
 
 تصریح کرده است:
 
فیمکن ان یکون المراد بعرضها علیه تعالی عرضها علی انبیائه و اوصیائه فی الدنیا و الآخرة. کما رواه الکلینی فی الصحیح، عن یعقوب بن شعیب قال: سالت ابا عبدالله عن قول الله (عزّوجلّ) (اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ) قال: هم الائمة (علیهم‌السّلام). [15]
 
ممکن است مراد از عرضه اعمال بر خداوند، عرضه بر انبیاء و اوصیاء آنها در دنیا و آخرت باشد؛ چنانچه این مطلب را مرحوم کلینی در روایت صحیح از یعقوب بن شعیب نقل کرده که وی از امام صادق (علیه‌السّلام) درباره این آیه سؤال کرد و حضرت فرمود: آنها (مؤمنون) ائمه (علیهم‌السّلام) هستند.
 
روایت دوم
در روایت صحیح دیگر امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز تصریح می‌کند که منظور از «مؤمنون» در این آیه ائمه اهل البیت (علیهم‌السّلام) هستند:
 
حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ (علیه‌السّلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ نَحْنُ هُمْ. [16]
 
حسین بن بشار از قول امام کاظم (علیه‌السّلام) درباره آیه «اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» فرمودند: مراد از «مؤمنون» آنها (ائمه اهل بیت) هستند.
 
از این روایات  و روایات دیگر که مؤید آنهاست، ثابت می‌شود که علاوه بر خداوند و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ائمه (علیهم‌السّلام) که مصداق «مؤمنون» هستند، نیز شاهد اعمال انسانها هستند و کردار بندگان بر آنها عرضه می‌شود.
 

2-عرض اعمال توسط فرشته به محضر امام

امام هشتم (علیه‌السّلام) فرمود: فرشته مامور الهی اعمال انسان‌های هر شهر را نزد امام (علیه‌السّلام) عرضه می‌کند:
 
عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ کُنْتُ اَنَا وَ ابْنُ فَضَّالٍ جُلُوساً اِذْ اَقْبَلَ یُونُسُ فَقَالَ دَخَلْتُ عَلَی اَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه‌السّلام) فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ اَکْثَرَ النَّاسُ فِی الْعَمُودِ قَالَ فَقَالَ لِی یَا یُونُسُ مَا تَرَاهُ اَ تَرَاهُ عَمُوداً مِنْ حَدِیدٍ یُرْفَعُ لِصَاحِبِکَ قَالَ قُلْتُ مَا اَدْرِی قَالَ لَکِنَّهُ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِکُلِّ بَلْدَةٍ یَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ اَعْمَالَ تِلْکَ الْبَلْدَةِ قَالَ فَقَامَ ابْنُ فَضَّالٍ فَقَبَّلَ رَاْسَهُ وَ قَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا اَبَا مُحَمَّدٍ لَا تَزَالُ تَجِی ءُ بِالْحَدِیثِ الْحَقِّ الَّذِی یُفَرِّج اللَّهُ بِهِ عَنَّا. [17]
 
محمد بن عیسی بن عبید می‌گوید: من و ابن فضال نشسته بودیم که یونس بن عبدالرحمان وارد شد و گفت: به محضر امام رضا (علیه‌السّلام) شرفیاب شدم و عرض کردم:
 
 فدایت شوم مردم درباره عمود بسیار سخن می‌گویند، امام (علیه‌السّلام) فرمودند: ‌ای یونس! نظر تو چیست؟ آیا در نظر تو، عمودی از آهن است که برای امام برافراشته می‌شود؟
 
عرض کردم: نمی‌دانم، حضرت فرمودند: او فرشته‌ایست که در هر شهری گماشته شده و خدا به‌وسیله او اعمال مردم آن شهر را به‌امام می‌رساند. محمد بن عیسی بن عبید می‌گوید:
 
 ابن فضال برخواست و سر او را بوسید و گفت: ‌ای ابامحمد! خدا شما را رحمت کند همواره برای ما سخن درست و حق نقل می‌کنی که به واسطه آن خدا مشکل ما را بر طرف می‌کند.
 
و در پایان روایت می‌گوید: مراد از «عمود» روح القدس است که همراه آنهاست: و یمکن ان یکون المراد به الروح القدس التی تکون معهم و ورد انه اعظم من جبرئیل و هو تقدس ارواحهم القدسیة. [18]
 
ممکن است مقصود از «عمود» روح القدس باشد که همراه ائمه است و در روایت آمده که او بزرگتر از جبرئیل است. و روح القدس ارواح مقدس اهل بیت (علیهم‌السّلام) را تقدیس می‌کند و منزه می‌شمرد (امدادهای الهی را به آنها می‌رساند).
 

3-عرضه اعمال هر پنجشنبه به امام (ع)

در روایت معتبر دیگر امام صادق (علیه‌السّلام) به معلی بن خنیس فرمود: که هر پنجشنبه اعمال بندگان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه طاهرین عرضه می‌شود:
 
 حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ اُدَیْمِ بْنِ الْحُرِّ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وَ الْاَئِمَّةُ تُعْرَضُ عَلَیْهِمْ اَعْمَالُ الْعِبَادِ کُلَ خَمِیسٍ. [19]
 
امام صادق (علیه‌السّلام) درباره آیه «اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون» فرمود: منظور از مؤمنون رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه هستند که اعمال بندگان هر روز پنجشنبه بر آنها عرضه می‌شود.
 

4- عرضه اعمال هر روز بر امام (ع)

امام هشتم (علیه‌السّلام) به عبدالله بن ابان زیات که در نزد ایشان جایگاهی داشت، تصریح می‌کند که اعمال شما هر روز بر من عرضه می‌شود:
 
 عَلِیٌّ عَنْ اَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عن الزَّیَّاتِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ اَبَانٍ الزَّیَّاتِ وَ کَانَ مَکِیناً عِنْدَ الرِّضَا (علیه‌السّلام) قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا (علیه‌السّلام) ادْعُ اللَّهَ لِی وَ لِاَهْلِ بَیْتِی فَقَالَ اَ وَ لَسْتُ اَفْعَلُ وَ اللَّهِ اِنَّ اَعْمَالَکُمْ لَتُعْرَضُ عَلَیَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ قَالَ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ فَقَالَ لِی اَ مَا تَقْرَاُ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ  [20]
قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ (علیه‌السّلام). [21]
 
عبداللَّه بن ابان زیات که نزد حضرت رضا (علیه‌السّلام) منزلتی ویژه داشت، می‌گوید به آن حضرت عرض کردم: برای من و خانواده‌ام به درگاه خدا دعا نمایید.
 
حضرت فرمودند: مگر من دعا نمی‌کنم؟! به خدا که اعمال شما در هر صبح و شام بر من عرضه می‌شود، عبداللَّه می‌گوید: این مطلب در نزد من گران آمد، حضرت رضا (علیه‌السّلام) به من فرمودند:
 
 مگر کتاب خدای (عزّوجلّ) را نخوانده‌ای که می‌فرماید؟ «بگو (ای محمد) در عمل بکوشید که خدا و رسولش و مؤمنان کردار شما را می‌بینند» به خدا قسم آن مؤمن، علی بن ابی طالب است.
 
ظاهر این است که عرضه شدن اعمال در هر روز و شب، برای بندگان لطفی است تا از ائمه (علیهم‌السّلام) شرم کنند و اعمال بد انجام ندهند.
 

عرضه اعمال در روایات اهل سنت

تا این‌جا روایات صحیح شیعه درباره عرض اعمال به رسول خدا و ائمه (علیهم‌السّلام) روشن شد اکنون در این قسمت روایات اهل سنت را بررسی می‌نماییم. روایات آنها نیز به دو دسته تقسیم می‌شود:
 
دسته‌ای از روایات بیانگر این نکته هستند که اعمال امت، بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از شهادت ایشان عرضه می‌شود.
 
دسته دیگر می‌گویند، اعمال امت بر غیر رسول خدا همانند اموات اقارب و اقوام و بستگان نیز عرضه می‌شود. جهت پرهیز از اطاله کلام به ذکر سه روایت اکتفا می‌کنیم:
 

دسته اول روایات عرضه اعمال بر پیامبر(ص)

1-عرضه اعمال به پیامبر(ص) و استغفار برای امت

در منابع اهل سنت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روایتی جمله: وفاتی خیرلکم تعرض علی اعمالکم، از طرق متعدد نقل شده و به خوبی بیانگر این است که اعمال امت بعد از شهادت آن حضرت به‌ایشان عرضه می‌شود:
 
1- بزار از علمای بزرگ اهل سنت در کتاب «البحر الزخار» معروف به «مسند البزار» این روایت را از طریق عبدالله بن مسعود با این سند صحیح نقل کرده است:
 
حدثنا یوسف بن موسی قال نا عبد المجید بن عبد العزیز بن ابی رواد عن سفیان عن عبدالله بن السائب عن زاذان عن عبدالله عن النبی قال ان لله ملائکة سیاحین یبلغونی عن امتی السلام قال وقال رسول الله حیاتی خیر لکم تحدثون ونحدث لکم ووفاتی خیر لکم تعرض علی اعمالکم فما رایت من خیر حمدت الله علیه وما رایت من شر استغفرت الله لکم. [22]
 
عبدالله بن مسعود از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) نقل کرده که فرمودند: خداوند فرشته‌هائی دارد که سلام امت من را به من می‌رسانند و نیز فرمودند: زنده بودن من برای شما سود دارد با من حرف می‌زنید من هم با شما حرف می‌زنم و وفاتم نیز برای شما سود دارد؛
 
 زیرا کردار شما بر من عرضه می‌شود پس هر وقت کار خیری از شما ببینم خدا را سپاس می‌گویم و هر وقت کار شر از شما دیدم برای شما استغفار می‌کنم.
 

2- عرضه اعمال و اجابت از پیامبر(ص)

حضرت رسول می فرمایند. «مَن سَمِعَ رَجُلاً یُنَادِی یَا لَلمُسلِمِینَ فَلَم یَجِبهُ فَلَیسَ بِمُسلِمٍ؛ آیا ممکن است که ایشان سخن مسلمانی را بشنوند و برای نجات امّتشان کاری نکند؟» [23].
 
آلوسی روایت می‌کند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حیاتی خیر لکم تحدثون و یحدث لکم. و مماتی خیر لکم تعرض علی أعمالکم فما رأیت من خیر، حمدت الله تعالی علیه و ما رأیت من شر، استغفرت الله تعالی لکم؛
 
 حیات من برای شما خیر است. شما با من صحبت می‌کنید و من با شما سخن می‌گویم. و مرگ من نیز برای شما خیر است، اعمالتان بر من عرضه می‌شود، هر چه نیکی در آن ببینم، خدا را بر آن شکرگزارم و هر چه بدی در آن ببینم، از خدا برای شما طلب مغفرت می‌کنم»  [24]
 
این روایت نیز با صراحت بر عرضه اعمال مسلمین به ایشان و استغفار آن حضرت صلی الله علیه و آله برای گناهان ایشان خبر می‌دهد. از سوی دیگر، در زیارت‌نامه حضرت که از فریقین نقل شده است، می‌گوییم:
 
اللّهم إنّک قلت فی کتابک لنبیّک علیه السلام: «و لو أنّهم إذ ظلموا أنفسهم جاؤوک... ». و إنّی قد أتیت نبیّک مستغفراً، فأسئلک أن توجب لی المغفرة، کما أوجبتها لمن أتاه فی حیاته. اللهم إنّی أتوجّه إلیک بنبیّک صلی الله علیه و آله .
 
پروردگارا! تو در کتابت خطاب به پیامبرت چنین گفتی: «هر گاه آنان بر خویش ستم کنند نزد تو بیایند». پروردگارا! من در حال استغفار به حضور پیامبرت رسیدم و از تو می‌خواهم مغفرتت را
 

دسته دوم روایات عرضه اعمال بر اهل قبور

دسته دیگر از روایات اهل سنت، عرضه شدن اعمال بر مردگان نزدیک را نیز بیان کرده‌اند.

1-عرضه اعمال و واکنش اهل قبور

این روایت را احمد بن حنبل در مسندش از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این‌گونه نقل می‌کند: حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی ابی ثنا عبد الرَّزَّاقِ ثنا سُفْیَانُ عَمَّنْ سمع اَنَسَ بن مَالِکٍ یقول قال النبی (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) ان اَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ علی اَقَارِبِکُمْ وَعَشَائِرِکُمْ مِنَ الاَمْوَاتِ فان کان خَیْراً اسْتَبْشَرُوا بِهِ وان کان غیر ذلک قالوا اللهم لاَ تُمِتْهُمْ حتی تَهْدِیَهُمْ کما هَدَیْتَنَا. [25]
 
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) فرمودند: اعمال شما بر نزدیکانتان که از دنیا رفتند عرضه می‌شود، اگر اعمال شما خیر باشد خوشحال می‌شوند، و اگر اعمالتان خیر نبود، می‌گویند خدایا آنها را نمیران تا اینکه هدایت‌شان کنی همانگونه که ما را هدایت کردی.
 

2-عرضه اعمال بر اهل قبور در آخرین ساعات

طبق روایت صحیح دیگر نیز اعمال بازماندگان بر اهل قبور عرضه می‌شود:

۷۸۴۹ اخبرنا ابو النضر الفقیه وابراهیم بن اسماعیل القارئ قالا ثنا عثمان بن سعید الدارمی ثنا یحیی بن صالح الوحاظی ثنا ابو اسماعیل السکونی قال سمعت مالک بن ادی یقول سمعت النعمان بن بشیر رضی الله عنهما یقول وهو علی المنبر سمعت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) یقول الا انه لم یبق من الدنیا الا مثل الذباب تمور فی جوها فالله الله فی اخوانکم من اهل القبور فان اعمالکم تعرض علیهم. هذا حدیث صحیح الاسناد ولم یخرجاه. [26]
 
نعمان بن بشیر روی منبر می‌گفت: از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) شنیدم که می‌فرمود: آگاه باشید اگر از عمر دنیا باقی نماند مگر به‌اندازه پریدن مگس در هوا، خدا را خدا را درباره برادران اهل قبور (کسانی که از دنیا رفته‌اند) در نظر داشته باشید؛ زیرا اعمال شما به آنها عرضه می‌شود.
 

نظر علمای اهل تسنن در عرضه اعمال بر اهل قبور.

عرض اعمال بازماندگان بر مردگان نزدیک از اقوام و اقارب، یک مطلب مسلم و مورد قبول علمای اهل سنت است که به‌سخنان برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

ابن الحاج مالکی در کتاب «المدخل»، عرض اعمال را قطعی می‌داند و می‌گوید: کل من انتقل الی الآخرة من المؤمنین فهم یعلمون احوال الاحیاء غالبا... ویحتمل ان یکون علمهم بذلک حین عرض اعمال الاحیاء علیهم ویحتمل غیر ذلک وهذه اشیاء مغیبة عنا وقد اخبر الصادق علیه الصلاة والسلام بعرض الاعمال علیهم فلا بد من وقوع ذلک والکیفیة فیه غیر معلومة والله اعلم بها. [27]
 
تمام کسانی که به آخرت منتقل می‌شوند، از احوال غالب زندگان با خبر هستند .... احتمال دارد که علم آنها به احوال زندگان، هنگام عرضه شدن اعمال زنده‌ها به آنان باشد. و غیر این صورت نیز احتمال دارد و خبر دهنده راستگو (پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)) از عرضه شدن اعمال بر آنها خبر داده؛ پس باید این قضیه واقع شود اما کیفیت آن معلوم نیست و خدا بهتر می‌داند.
ابوسعید خادمی نیز می‌نویسد:

وَیَعْرِفُونَ اَعْمَالَهُمْ وَیَتَاَلَّمُونَ بِاِسَاءَتِهِمْ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِحَسَنَاتِهِمْ تَارَةً بِعَرْضِ ذَلِکَ الَیْهِمْ وَاُخْرَی بِالِاسْتِخْبَارِ عَمَّنْ مَاتَ بَعْدَهُمْ. [28]
مرده‌ها از اعمال زنده‌ها خبر دارند و از اعمال بد‌شان آزرده می‌شوند و از اعمال خوب‌شان خوشحال می‌شوند. گاهی اعمال بر آنها عرضه می‌شوند و گاهی به واسطه کسانی که بعد از آنها می‌میرند خبردار می‌شوند.
 

عرضه اعمال بر پیامبر(ص)  و ائمه اطهار از منظر علمای شیعه

1- شهید اول در کتاب «ذکری الشیعه» می‌گوید اصحاب (امامیه) در تفسیر آیه: (وقل اعملوا فسیری الله...) روایت کرده‌اند که اعمال خوب و بد بندگان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیهم‌السّلام) در هر روز عرضه می‌شود. [28]

 
2- علامه طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» ابن ادریس حلی و مرحوم سبزواری نیز در تفاسیر‌شان آورده‌اند که طبق روایات، اعمال امت بر پیامبر و ائمه (علیهم‌السّلام) عرضه می‌شود:
 
اصحاب ما (امامیه) روایت کرده‌اند که اعمال امت بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) در هر دوشنبه و پنجشنبه برعرضه می‌شود و آنها اعمال را می‌شناسند و مقصود از کلمه «المؤمنون» ائمه (علیهم‌السّلام) هستند. 29]
 
3- محمد بن حسن شیبانی نیز می‌نویسد: ورد فی اخبارنا، عن ائمّتنا (علیهم‌السّلام): انّ اعمال العباد تعرض فی کلّ اثنین و خمیس علی النّبیّ(علیه‌السّلام) و علی آله الطّاهرین. [30]
 
در روایات ما از ائمه ما (علیهم‌السّلام) نقل شده است که اعمال بندگان در هر دوشنبه و پنجشنبه بر پیامبر و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) عرضه می‌شود.
 
4- سید بن طاووس نکته دیگری را مطرح کرده و آن این که اعمال بعد از وفات پیامبر بر آن حضرت عرضه می‌شود:.
 
از دوازده طریق روایت شده که اعمال بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از وفاتشان عرضه می‌شود و در تعدادی از روایات آمده که مؤمنانی که در آیه ذکر شده، و اعمال بر آنها عرضه می‌شود، امامان از اهل بیت (علیهم‌السّلام) هستند. [31]
 
5- مرحوم سید‌هاشم بحرانی نیز از آگاهی پیامبر و ائمه (علیهم‌السّلام) بر اعمال بندگان سخن گفته و آن را مستند به آیات و روایات می‌کند:.خداوند متعال پیامبر و ائمه (سلام‌الله‌علیها) را بر کردار بندگان آگاه ساخته است؛ زیرا آنها در روز قیامت بر مخلوقاتش شاهد هستند؛

چنانچه این مطلب در قرآن کریم و روایات ائمه آمده و این آگاهی آنها به اعمال بندگان، معجزه آنهاست در اینکه آنچه از در ضمیر و نهان بندگان وجود داشت و آنچه را آشکار می‌کردند، خبر می‌دادند. [32]
 
در توضیح سخن سید بن طاووس که تنها به روایات عرضه اعمال بعد از وفات رسول خدا اشاره کرده باید گفت: در بعضی از روایات، تنها سخن از عرضه اعمال بر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به میان آمده است.
 
و در پاره‌ای از آنها عرضه اعمال بر حضرت علی (علیه‌السّلام)، و در بعضی پیامبر و امامان (علیهم‌السّلام) همگی ذکر شده‌اند.
 
همان‌طوری که روایات این موضوع در وقت عرضه اعمال نیز اختلاف دارند؛ بعضی روایات تنها پنجشنبه، و بعضی همه روز، و بعضی هفته‌ای دو بار و بعضی در آغاز هر ماه (که روایاتش را ما در این جا به‌خاطر رعایت اختصار نیاورده‌ایم) .
 
و بعضی به‌هنگام مرگ و گذاردن در قبر و یا بعد از وفات پیامبر را وقت عرض اعمال تعیین کرده‌اند. روشن است که این روایات منافاتی با هم ندارند، و همه آنها صحیح است،
 
 زیرا این روایات در صدد بیان این نکته هستند که اعمال روزانه، همه روزه، و گزارش اعمال هر هفته در پایان هفته، و گزارش کار کرد اعمال یک ماه یا یک سال در پایان ماه یا سال به محضر خدای متعال، رسول خدا و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) ارائه می‌شود.
 
 و نیز عرضه اعمال بعد از وفات رسول خدا هیچ‌گونه منافاتی با عرضه اعمال در زمان حیات آن حضرت ندارد و به تعبیر دیگر: میان زمان حیات و وفات ایشان تفاوتی نیست؛ چرا که ایشان و ائمه (علیهم‌السّلام) در همه حالات ناظر و شاهد بر اعمال امت است.
 

عرضه اعمال بر پیامبر(ص) و مومنین از منظر علمای سنی

روایتی که عرضه اعمال امت را به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ثابت می‌کند صحیح است. و علمای بزرگ آنها به این حقیقت تصریح کرده‌اند.

1-عبدالقاهر بغدادی یکی از فقهای شافعی عرضه اعمال را یکی از مطالب مورد قبول محققان این مذهب می‌داند و تصریح می‌کند: ‌
  [33]
محققان علم کلام اصحاب ما گفته‌اند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) بعد از وفاتش زنده هستند و به واسطه اطاعت امتش خوشحال می‌شود.
 
2- سیوطی و صالحی شامی در ادامه سخن وی عبارت «ویحزن بمعاصی العصاة منهم»؛ «رسول خدا با گناه گنه‌کاران امت محزون می‌شوند» را نیز آورده‌اند. [3۴]
 
3- ملاعلی قاری نیز بعد از این جمله فرمایش رسول خدا «وانا علیکم شهید»، می‌گوید: ‌ای مطلع علی احوالکم اذ تعرض علیّ اعمالکم او انا شاهد لکم. [35]یعنی من زمانی که اعمال‌تان بر من عرضه می‌شود اطلاع پیدا می‌کنیم و یا شاهد شما هستم

4- سمرقندی یکی از مفسران اهل سنت نیز بعد از این فراز آیه: (فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون) می‌گوید:یعنی ویراه رسوله ویراه المؤمنون. [36]
 
یعنی عمل شما را رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مؤمنان می‌بینند.
5- محمد بن عبدالله بن ابی زمنین در تفسیرش می‌نویسد: (وقل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون) یعنی: بما یطلعهم علیه.
[37]
بگو: اعمال‌تان را انجام دهید، عمل شما را خداوند، رسول خدا و مؤمنان می‌بینند؛ یعنی آن اعمالی را که خداوند آنها (رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مؤمنان) را بر آن آگاه می‌سازد.
 
6- واحدی نیز می‌نویسد: (فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون) ‌ای ان الله یطلعهم علی ما فی قلوب اخوانهم من الخیر و الشر فیحبون المحسن ویبغضون المسیء بایقاع الله ذلک فی قلوبهم. [38]
 
«کردار شما را خدا، رسول خدا و مؤمنان می‌بینند»؛ یعنی خداوند آنها را بر خیر و شری که در قلب‌های برادرانتان می‌گذرد آگاه می‌سازد پس آنها انسان‌های نیکوکار را دوست و انسان‌های بدکار را دشمن می‌دارند. و این حب و بغض را خداوند در دل آنها قرار می‌دهد.

محمود بن حمزة کرمانی دو آیه: (وسیری الله عملکم ورسوله ثم تردون)، (فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون وستردون) را ذکر کرده و پس از آن، این گونه شرح می‌دهد [39]
 
آیه نخست درباره منافقان است، از ضمائر آنها تنها خداوند آگاه است و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از طریق آگاهی خداوند، از ضمائرشان مطلع می‌شود.
 
 همانند این آیه که می‌فرماید: خداوند مرا از اخبار شما آگاه ساخت. آیه دوم درباره مؤمنان است و طاعات و عبادت آنها برای خداوند و رسولش و مؤمنان آشکار است.
عباراتی که ذکر شد از برخی علمای اهل سنت بود که به‌عنوان نمونه ذکر کردیم و ثابت شد که بنا به اعتقاد آ نها رسول خدا و مؤمنین از کردار بندگان آگاه هستند.
 

نتیجه:

از مجموع کل روایات ذکر شده چند نکته به‌ دست می‌آید:
1. اعمال بندگان هر روز به رسول خدا و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) عرضه می‌شود و در این مطلب جای هیچ‌گونه شک و تردیدی نیست؛ هم‌چنان‌که امام باقر (علیه‌السّلام) در یکی از این روایات روی این نکته تاکید کرده‌اند.

2. در روایتی که از امام هشتم (علیه‌السّلام) نقل کردیم، ثابت شد که اعمال بندگان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه می‌شود و این فرمایش ایشان دلیل محکم و قاطع بر این است که عرضه اعمال منحصر به زمان حیات آن حضرت نیست؛ بلکه بعد از رحلت ایشان نیز کردار بندگان به محضر ایشان عرضه می‌شود.
 
3. در متن روایات عبارات: «تعرض علیه، تعرض الاعمال، تعرض علی رسول الله» به کار رفته و «تعرض» فعل مضارع است و معنای استمرار را دارد؛ یعنی عرضه اعمال محدود به زمان حیات آنها نیست، بلکه بعد از حیات نیز بر ایشان عرضه می‌شود.
 
4. همانگونکه قبلا اشاره شد، بحث عرضه اعمال از دیدگاه شیعه یک امر مورد اتفاق و مستند به روایات صحیح و معتبر است و علمای شیعه بر این مطلب تصریح کرده‌اند.
 
نکته پنجم: روایات عرض اعمال انسان‌ها به رسول خدا و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) فراتر از استفاضه، و متواتر است.
 
5.عرضه اعمال امت به رسول خدا و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) از دیدگاه روایات صحیح شیعه امر قطعی است؛ هرچند در روایات اهل سنت عرض اعمال به ائمه (علیهم‌السّلام) تصریح نشده، اما در روایات صحیح آنها و نظرات علمای‌شان علاوه بر رسول خدا، مؤمنان و اموات نزدیک بازماندگان نیز بر اعمال بندگان آگاه هستند.
 
سؤال این است: اگر اعمال بندگان را مؤمنان زنده و مردگان می‌دانند، چرا ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) از احوال آنها خبر نداشته باشند؟

 6. طبق روایاتی که از منابع شیعه و اهل سنت نقل شد، عرضه اعمال بر رسول خدا و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) منحصر به زمان حیات آنها نیست؛ بلکه بعد از رحلت نیز اعمال زنده‌ها به آنها تا روز قیامت عرضه خواهد شد.
 
7.روایت عرضه اعمال امت بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) صحیح است چنانچه علمای اهل سنت تصحیح کردند و اشکالات بعضی علما وهابی  به این روایات  وارد نیست و پیامبر گرامی اسلام از اعمال امتش خبر دارد و لذا در روز قیامت شهادت می دهد.
 

پی نوشت:

- 1.آیه 94 سوره توبه
2.آیه 105 سوره توبه
3. تفسیر السلمی، ج1، ص285، دار الکتب العلمیة.
4. الجوهری، الصحاح، ج6، ص2347، نشر دار العلم.
5. الفخر الرازی، تفسیر الرازی: ج16 ص186ـ 187، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
6. ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر: ج2، ص401، بیروت: دار المعرفة.
7. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۴۵۰.   
8. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۴۵۰.   
9. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۲۰.   
10. مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۱۳، ص۹۳.   
11. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۱۹.   
12. توبه/سوره۹، آیه۱۰۵.   
13.کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۱۹.   
14. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۴۴۸، ح۱۱.   
15. مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۱۳، ص۹۲.   
16. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۴۴۷، ح۶.   
17. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۳۸۸.   
18. مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۱۳، ص۲۳۹.   
19. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۴۴۷.   
20. توبة/سوره۹، آیه۱۰۵.   
21. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۱۹، ح۴.   
22. بزار، احمد بن عمرو، مسند البزار، ج۵، ص۳۰۸.   
23.اصول الکافی، ج ۴، ص ۱۶۴؛ التهذیب، ج ۶، ص ۱۷۵، ش ۷۹ و ص ۱۶۹، باب النوادر
24.روح المعانی، ج ۱۴، ص ۶۰۵
25. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲۰، ص۱۱۴.   
26. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۳۴۲.   
27. ابن حاج، محمد بن محمد، المدخل، ج۱، ص۲۵۹، دار النشر:دار الفکر - ۱۴۰۱ه - ۱۹۸۱م.   
28. ابوسعید خادمی، محمد بن محمد، بریقة محمودیة، ج۱، ص۱۸۴.   
28. شهید اول، محمد بن جمال‌الدین، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج۲، ص۹۰.   
29. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۰۴.   
30. شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، ج۳، ص۴۶، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۴۱۳ ق.   
31. سید بن طاووس، علی بن موسی، سعد السعود، ص۹۸.   
32. بحرانی، سید‌هاشم، ینابیع المعاجز، ص۱۱۱.   
33. شوکانی، محمد، نیل الاوطار، ج۵، ص۱۱۳.   
34. سیوطی، جلال‌الدین، الحاوی للفتاوی، ج۲، ص۱۸۰.   
35. قاری، علی بن سلطان محمد، مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۳۸۴۴.   
36. سمرقندی، نصر بن محمد، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، ج۲، ص۸۶، الوفاة:۳۶۷، دار النشر:دار الفکر - بیروت، تحقیق:د. محمود مطرجی.   
37. ابن ابی زمنین، محمد بن عبدالله، تفسیر القرآن العزیز، ج۲، ص۲۳۰، الوفاة:۳۹۹ه، دار النشر:الفاروق الحدیثة - مصر/ القاهرة - ۱۴۲۳ه - ۲۰۰۲م، الطبعة:الاولی، تحقیق:ابو عبدالله حسین بن عکاشة - محمد بن مصطفی الکنز، تفسیر ابن زمنین.   
38. واحدی، علی بن احمد، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱، ص۴۸۰، الوفاة:۴۶۸، دارالنشر:دارالقلم، الدار الشامیة - دمشق، بیروت - ۱۴۱۵، الطبعة:الاولی، تحقیق:صفوان عدنان داوودی.   
39. کرمانی، محمود بن حمزه، اسرار التکرار فی القرآن، ج۱، ص۱۳۸.