پیام های اقتصادی ازسخنان امام علی علیه السلام

(مدت زمان لازم جهت مطالعه: 5 - 10 دقیقه)

مفهوم عدالت
هر یک از مکاتب فکری و اعتقادی با توجّه به جهان بینی خاصّی که دارند برای عدالت مفهوم و معنای ویژه ای ذکر می کنند. در دیدگاه اسلام مفهوم عدالت گستره ای وسیع دارد از بررسی مجموعه سخنان حضرت علی علیه السلام حداقل برای عدالت سه مفهوم برداشت می شود: عدالت گاهی در سخنان علی علیه السلام به معنای مساوات و رفع تبعیض، و گاه به معنی رعایت حقوق به کار رفته است. در بخشی دیگر از روایاتْ آن حضرت عدالت را در معنای وضع بایسته و رعایت شایستگی ها به کار برده اند. استاد مطهری با توجّه به این روایات در تعریف عدالت می نویسند: «عدالت عبارت است از این که آن استحقاق و آن حقّی که بشر به موجب خلقت خودش و به موجب کار و فعالیّتش به دست آورده است به او داده شود. بنابراین عدالت نقطه مقابل ظلم و تبعیض است».

عدالت، اساس نظم هستی
نه تنها از طریق اجرای عدالتْ نظام زندگی فردی و اجتماعی انسان سامان می پذیرد و در نتیجه همه افراد به حقوق واقعی خود دست می یابند، بلکه بر طبق جهان بینی اسلامی، عدالت از سنّت ها و قوانین ثابت حاکم بر نظام هستی است که بدون آن قوام عالم ناممکن خواهد بود. در قرآن کریم نیز به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستور داده شده است به مردم اعلام کنند که ایشان از طرف خداوند ماموریت دارند تا عدالت را در بین مردم حاکم سازند.

در روایت آمده است: «عدالت واقعیتی است که شالوده و نظام جهان بر آن استوار است». بنابر این بینش اگر در بین اجزای مختلف نظام هستی رابطه عادلانه بر هم بخورد و بخشی از اجزای تشکیل دهنده عالم از قانون عدالت سرپیچی کنند نظام و انسجام کل هستی به هم می خورد.

عدالت، مایه قوام جامعه
هیچ امری همچون اجرای عدالت در حفظ سلامت جامعه و نظام آن موثر نیست؛ زیرا در سایه اجرای عدالت حقوق تک تک افراد حفظ می گردد و از تجاوز به حقّ آنها جلوگیری می شود. از حضرت علی علیه السلام درباره تأثیر حاکمیّت عدل و در حفظ نظام زندگی بشر و سلامت جامعه و حفظ و گسترش ارزش های الهی رهنمودهای فراوانی به ما رسیده است؛ از جمله حضرت می فرمایند:«خداوند سبحان عدالت را مایه قوام و برپا دارنده نظام زندگی مردم قرار داده است. در سایه عدالتْ افراد از ارتکاب گناهان و حقّ کشی خودداری می کنند. علاوه بر این اجرای عدالت سبب گشایش کارها و ترویج و گسترش احکام و ارزش های اسلامی است».

عدالت، میزان حقّ
در مجموعه روایات اهل بیت علیهم السلام ، به منظور آشنایی هر چه بیشتر مردم با حقیقت عدالت و نقش مهمّی که اجرای آن در زندگی انسان ها دارد، از آن با تعابیر گوناگونی یاد شده است. در هر یک از این روایت ها به بخشی از ابعاد عدالت اشاره می شود تا افراد پس از آشنایی با دستاوردهای مهمّ اجرای عدالت زمینه حاکمیت و اجرای آن را در جامعه فراهم سازند. علی بن ابی طالب علیه السلام در تبیین اهمیّت عدالت و لزوم پایبندی به آن می فرمایند: «عدالت ترازوی خدای سبحان است که آن رادر میان مردم به منظور برپا داشتن حقّ نصب کرده است. پس شما هرگز برخلاف میزان الهی عمل نکنید و از طریق مخالت با اصول عدالت به معارضه با قدرت لایزال الهی نپردازید».

نقش عدالت در اجرای احکام

در هر مکتبی به منظور فراهم شدن زمینه اجرای احکام و تحقق ارزش های مورد نظر راه کارهایی پیش بینی می شود که اهتمام به آن راه کارها مقدمه و شرط تحقق اهداف به شمار می آید. در جهان بینی اسلامی همانگونه که مهم ترین شیوه حفظ سلامت جامعه و قوام آن عدالت دانسته شده، اساسی ترین زمینه و مهم ترین شرط اجرای احکام اسلامی نیز حاکمیت قسط و عدل در سراسر جامعه شناخته شده است؛ چرا که بسط عدالت موجب می شود که تک تک افراد به حقوق واقعی خود دست بیابند و این امر زمینه هرگونه تعدّی به حقوق دیگران و زیر پا نهادن مقررات اجتماعی و ارزش های دینی را از بین می برد و از این طریق نه تنها موانع به اجرا درآمدن احکام و مقررات در سطح جامعه از بین می رود، بلکه بستر تحقق عملی قوانین و اصول ارزشی را آماده می سازد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «عدالت مایه حیات احکام است»

رابطه عدل و ایمان
هدف انبیای الهی و ادیان آسمانی پرورش انسان های مومن است که در سایه ایمان به خدای واحد و ارزش های متعالی بتوانند خودخواهی ها و و خودپرستی ها را کنار گذاشته تنها به سمت سعادت واقعی بگرونده رشد ایمان و تقویت پایه های آن همانند سایر امور به بستری مناسب نیاز دارد که بدون فراهم شدن آن رشد باورها امکان پذیر نخواهد بود. از مهمّ ترین عوامل رشد و تعالی ایمان مذهبی حاکمیّت عدالت در جامعه است. حضرت علی علیه السلام به اندازه ای برای عدل در گسترش و حفظ ایمان اهمیّت قائلند که از آن به عنوان اساس ایمان یاد می کنند و تصریح می کنند که پایبندی به عدالت و رعایت آن در زندگی از بالاترین مراتب ایمان است.

نشانه انسان محبوب خد
انسان در نتیجه ایمان به خدا و آراستگی به اخلاق انسانی و رعایت احکام الهی به مرتبه ای از کمالات دست می یابد که خداوند دوستدار او می شود. برای چنین انسان هایی که در نتیجه مجاهدت و تحمّل سختی ها شایستگی دوستی خدا را پیدا می کنند، در روایات اهل بیت علیهم السلام نشانه های خاصّی ذکر شده است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در توصیف بندگانی که در نزد خداوند متعال محبوب اند می فرماید: «از ویژگی های چنین بنده ای این است که نفس خود را همواره ملزم به رعایت عدالت می کند. و اوّلین قدم او در پایبندی به عدالت معمولاً این است که هوا و هوس را از نفس خود دور می سازد»

عدالت، مایه آبادانی
بدون تردید در پیشرفت جامعه عوامل فراوانی نقش دارند و افراد هر جامعه با توجّه به این عوامل و رعایت این امور می توانند اسباب رشد و ترقی را فراهم سازند و از دچار شدن جامعه خود به فقر و عقب ماندگی جلوگیری کنند. استفاده از استعدادها و توانمندی ها و دستاوردهای علمی و تحقیقاتی و پرهیز از سستی و تنبلی و بهره برداری بهینه از سرمایه های ملی از اموری هستند که رعایت کامل آنها در تسریع پیشرفت و تعالی جوامع تأثیر بسزایی دارد. در فرهنگ اسلامی علاوه بر این قبیل از امور بر اصول کلی دیگری نیز تاکید شده که یکی از آنها رعایت عدالت است. علی بن ابی طالب علیه السلام در اشاره به نقش عدالت در پیشرفت و آبادانی جوامع می فرمایند: «هیچ امری همچون عدل جوامع را آباد نمی سازد». و در جای دیگر می فرمایند: «در جامعه ای که حاکمْ ستم گر باشد عمران و آبادی تحقق نخواهد یافت»

علّت برتری عدل بر جود
روزی یکی از اصحاب از حضرت علی علیه السلام سئوال کرد: یا امیرالمؤمنین عدالت برتر است یا بخشندگی؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند: اجرای اصل عدالت هر چیزی را در جای خود قرار می دهد، امّا بخشندگی امور را از جهتشان خارج می سازد. افزون بر این عدالت کاری فراگیر است و سود آن عاید همگان می شود ولی بخشندگی امر خاصی است که افراد محدودی را شامل می گردد. در نتیجه عدالت در مقایسه با جود و بخشش برتر و بافضیلت تر است.

اثر معنوی عدالت
علاوه بر مقررات طبیعی، سنن الهی نیز در زندگی انسان نقش بسیار مهمّی ایفا می کنند. بر طبق جهان بینی اسلامی شیوع گناهان و ظلم به زیردستان و ترک نیکی به نیازمندان و ناسپاسی در برابر نعمت از عواملی هستند که در زندگی افراد و سرنوشت کلی جامعه ها آثار وضعی منفی در پی دارند. شکر نعمت باعث فزونی نعمت و ناسپاسی موجب از دست رفتن آن می گردد. هم چنین ستم موجب تباهی زندگی و به خطر افتادن نظام های اجتماعی و سیاسی می گردد، امّا عدالت سبب تداوم نظام اجتماعی و آرامش و امنیّت عمومی می شود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «عدالت موجب دوچندان شدن برکت ها می شود» و در جای دیگر می فرمایند: «هر کس عدالت را در جوامع حاکم کند و گسترش دهد، خداوند رحمت خود را شامل حال او می کند».

عادلانه ترین شیوه زندگی
با توجه به برکات و دستاوردهایی که عدالت در زندگی دنیوی و سعادت اخروی دارد اغلب افراد دوست دارند که در زندگی به گونه ای عمل کنند که مجموعه رفتارها و عملکردهای آنان عادلانه باشد. اما چه بسا چنین افرادی از تشخیص شیوه های مطابق با عدل عاجز باشند. ائمه اطهار علیهم السلام ضمن تشویق به عدالت، در موارد فراوان بهترین شیوه رفتار عادلانه را نیز به مردم نشان می دهند. علی علیه السلام می فرمایند: «عادلانه ترین روش در زندگی این است که با مردم آن گونه رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار کنند».

ایجاد امنیّت در سایه عدل
علی علیه السلام در طول پنج سال و اندی از حکومت خویش آن چنان به اجرای عدالت در عرصه های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی اهتمام داشتند که بسیاری از نابسامانی های عمده جامعه اسلامی در نتیجه پافشاری به اجرای عدل و داد برطرف شده بود. امام علی بن ابیطالب علیه السلام در نهج البلاغه ضمن توصیف دستاوردهای حکومت خود می فرماید: «در سایه عدالت ورزی من امنیّت و عافیّت برای شما فراهم شده است».

عدالت و بزرگواری
علاوه بر نیازمندی های طبیعی نظیر خوراک و پوشاک و استراحت انسان نیازهایی متعالی دارد که بخشی از آنها در گرو داشتن ایمان سالم و بخشی دیگر در سایه کسب علم و معرفت و بخشی نیز در سایه آراستگی به اخلاق پسندیده برآورده می شود. برخورداری از منزلت والا در نظر هم نوعان از جمله خواست های درونی انسان است که این نیاز در حدّ خود از ارتکاب بسیاری از کارها که منزلت آدمی را در نزد مردم تنزّل می دهد جلوگیری می کند. یکی از اموری که در ارتقای منزلت آدمی نقش بسزایی دارد رعایت اصل عدالت و پایبندی به عدل است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هرکس موازین عدل را رعایت کند بر قدر و منزلتش افزوده می شود».

عدالت، راه نفوذ حکم
درباره آثار فردی و اجتماعی به جای مانده از رعایت عدالت روایت های فراوانی از ائمه اطهار علیه السلام و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به جای مانده است. برخی از این آثار نقش مهمّی در تکوین شخصیّت خود فرد و دست یابی او به کمالات انسانی دارد. بخشی نیز مربوط به انسجام یافتن نظام اجتماعی جامعه و سلامت عمومی آن می شود. بدون تردید از جمله عوامل اصلاح امور جامعه آن است که سخنان خیرخواهانه و دیدگاه های سازنده انسان های خیرخواه و دل سوزان واقعی در نفوس تک تک افراد جامعه تأثیر بگذارد و مردم رهنمودهای مفید این افراد را در عمل به کار بندند. امور بسیاری در تأثیرگذاری رهنمودهای بزرگان در دل و جان مردم مؤثر است که از جمله آنها پایبندی خود این افراد به عدالت است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هر که به عدالت پایبند باشد و در کارهایش عدل را رعایت کند، حکمش نفوذ پیدا می کند».


چاپ   ایمیل